سایه‌روشن صادرات گاز به عراق

دنیای اقتصاد: «صادرات گاز ایران به عراق» شامگاه چهارشنبه گذشته (۳۱ خرداد ۹۶) به‌صورت آزمایشی آغاز شد؛ یعنی ساعاتی پس از پایان سفر یک روزه نخست‌وزیر عراق به تهران.پروژه‌ای که از زمان آغاز مذاکراتش در نیمه سال ۸۹ تا جاری شدن گاز در لوله‌هایی که از ایران به سمت بغداد می‌رود، زمانی حدودا ۷ ساله را پشت سر گذاشته است، چهارشنبه شب گذشته در حالی به سرانجام رسید که طول عمرش از زمانی که برای اجرایی شدن آن صرف شده کمتر است. قرارداد صادرات گاز ایران به بغداد ۶ ساله است. عمر کوتاه این پروژه در کنار اکتشاف و حوزه‌های غنی از گاز در کردستان عراق، از جمله عواملی است که صادرات گاز ایران به همسایه استراتژیک غربی را با اما و اگرهایی همراه می‌کند. از دیگر سو وجود دو نیروگاه تولید برق در غرب کشور که نیمه‌کاره باقی مانده است، این نگاه را در میان کارشناسان ایجاد کرده است که «بهتر بود ایران به جای صادرات مستقیم گاز به عراق تکمیل این نیروگاه‌ها و ارسال برق به عراق را در اولویت قرار می‌داد، در این صورت هم شغل بیشتری در منطقه یاد شده ایجاد می‌شد و هم گاز تبدیل به ارزش افزوده می‌شد.» گاز تولید شده در پارس جنوبی، قرار است از طریق دو خط لوله به دو شهر عراق برود. یک خط لوله از ایلام و کرمانشاه در غرب کشور گاز ایران را از طریق خط لوله سراسری ششم به نیروگاه‌های بغداد می‌رساند و خط لوله دیگر هم از اهواز به خرمشهر می‌رود تا از آنجا وارد شلمچه‌ شود و در نهایت تا ۶ ماه آینده گاز تولید شده در جنوب ایران را به بصره برساند. عراق به عنوان کشوری گرمسیر، در ماه‌های گرم سال به تولید برق بیشتری در نیروگاه‌ها احتیاج دارد تا کفاف وسایل سرمایشی را بدهد.

با کلید خوردن صادرات روزانه ۷ میلیون متر مکعب گاز به بغداد، عراق دومین کشوری است که در میان مقاصد ایران برای صادرات گاز، موفق به دریافت این انرژی پاک شده است. پیش از عراق، ترکیه با قراردادی ۲۵ ساله برای خرید روزانه (تا) ۳۰ میلیون متر مکعب گاز، تنها مشتری خارجی ایران بود.پاکستان، افغانستان، عمان و امارات هدف‌های بعدی صادرات گاز ایران هستند. در حال حاضر ایران به دو همسایه شمالی آذربایجان و ارمنستان نیز گاز سوآپ می‌کنند. با روی کار آمدن دولت یازدهم و افزایش دو برابری تولید گاز در پارس جنوبی با تکمیل پروژه‌های این منطقه، ایران فرصت تامین گاز سراسر کشور را به دست آورد و حالا نیز گاز مازاد را راهی عراق کرده که بر اساس گزارش‌های موجود قرار است سالانه ۷/ ۳ میلیارد دلار درآمد نصیب ایران کند. با این حال افزوده شدن کشور عراق به بازار گاز ایران در عین حال که وجوه مثبت خود را دارا است مانع از طرح این سوال نمی‌شود که صادرات ۶ ساله گاز ایران به همسایه غربی چه منافعی برای کشور به همراه دارد و اصولا تا چه میزان به گسترده‌تر شدن بازارهای گازی ایران کمک خواهد کرد؟ آیا پس از پایان یافتن این قرارداد، فرصتی برای تمدید آن وجود خواهد داشت و اصولا استراتژی ایران پس از اتمام دوره این قرارداد چه خواهد بود؟

عراق، بازار موقت گاز ایران؟

سوالات یاد شده در شرایطی وجود دارد که مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، تمدید قرارداد ۶ ساله برای ارسال گاز به عراق را به شرایط این کشور در آینده منوط می‌داند. حمیدرضا عراقی می‌گوید: عراق کشور ثروتمندی است و در حال حاضر نیز مشکلات انتقال پول میان ایران و عراق حل شده است و هیچ مشکلی برای پرداخت هزینه گاز دریافتی وجود ندارد، اما باید امیدوار باشیم تا ۶ سال آینده قدرت سیاسی و امنیت در عراق به ثبات برسد تا ما نیز بتوانیم قرارداد صادرات گاز به آنها را تمدید کنیم. به گفته عراقی «مطابق زمان‌بندی که در قرارداد صادرات گاز ایران به بغداد ذکر شده است تا پایان امسال حجم صادرات گاز ایران به عراق روزانه ۷ میلیون متر مکعب خواهد بود. در این مدت‌زمان نیروگاه‌های عراق نیز خود را برای دریافت گاز ایران آماده می‌کنند و در سال آینده حجم گاز ارسالی به بغداد به ۱۴ میلیون متر مکعب خواهد رسید. گام بعدی، رساندن سطح صادرات به ۲۵ میلیون متر مکعب در زمستان و ۳۵ میلیون متر مکعب در تابستان سال سوم خواهد بود و این سطح از صادرات در سه سال باقی‌مانده از قرارداد نیز اجرا خواهد شد.» معاون وزیر نفت در امور گاز در رابطه با «اتفاقاتی که ممکن است پس از تمدید نشدن احتمالی قرارداد صادرات گاز به عراق رخ بدهد» به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: در هر صورت ممکن است عراق این قرارداد را با ما تمدید کند زیرا بغداد به ایران بسیار نزدیک است و مانند ما که برایمان به صرفه بود گاز شمال کشور را از ترکمنستان تامین کنیم، برای آنها نیز مراوده گازی با ایران صرفه دارد، البته این مراوده برای ما نیز صرفه اقتصادی دارد. اما چنانچه به هر دلیلی این قرارداد تمدید نشود، ما می‌توانیم از خطوط لوله‌ای که برای انتقال گاز به عراق کشیده‌ایم، برای افزایش پایداری گاز در شبکه داخلی کشور استفاده کنیم.

از نگاه عراقی در حالی تمدید نشدن احتمالی قرارداد ۶ ساله صادرات گاز ایران به عراق مشکلی برای کشور ندارد که به نظر می‌رسد در هر صورت هزینه فراوانی برای ساختن خطوط لوله تا مرزعراق صرف شده است. مقدمات صادرات گاز به عراق به وسیله خط لوله در دولت دهم چیده شد و ساخت خطوط لوله نیز توسط برخی‌ گروه‌های داخلی انجام شد. در آن زمان گازی که در پارس جنوبی به تولید می‌رسید کفاف صادرات به عراق را نمی‌داد و آن‌طور که کارشناسان عقیده دارند چنانچه تلاش‌های وزارت نفت در دولت یازدهم نبود، ممکن بود همچنان برای تامین گازی که برای صادرات به عراق در نظر گرفته شده بود، مشکلاتی داشتیم. پروژه صادرات گاز ایران به عراق در حالی توسط دولت یازدهم به سرانجام رسید که به نظر می‌رسد طراحان این پروژه ۶ ساله، هیچ‌ چشم‌انداز بلندمدتی برای آن در نظر نداشته‌اند، این در حالی است که قراردادهای صادرات گاز از طریق خط لوله معمولا به شکل بلندمدت منعقد می‌شوند. به این ترتیب با توجه به نزدیک بودن بصره به کویت، اگرچه این احتمال مطرح شد که «ممکن است هدف بعدی ایران صادرات گاز به این کشور حاشیه خلیج فارس باشد» اما مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نظر دیگری دارد. عراقی در پاسخ به این سناریو گفت: کشورهایی مانند کویت و هند بیشتر تمایل دارند که به شکل مستقل از ایران گاز دریافت کنند، یعنی خط لوله‌ای مختص آنها کشیده شود که البته مشکلی نیز برای انجام این کاروجود ندارد. به این ترتیب به نظر می‌رسد قرارداد شش ساله صادرات گاز به عراق، آن‌طور که تصور می‌شد تاثیری بر گسترش بازارهای گاز ایران در منطقه نداشته باشد.

بازنگری در برنامه‌های صادرات گاز

اما در شرایطی که نقاط ضعف صادرات گاز ایران به عراق بررسی شد، برخی کارشناسان عقیده دارند ممکن است ایران بتواند طی ۶ سال اجرای این پروژه و همزمان با افزایش تولید، سناریوها و برنامه‌های بهتری را برای صادرات گاز طراحی کند. یک کارشناس حوزه نفت و انرژی در رابطه با برنامه‌های جایگزین صادرات گاز به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: اگرچه باید به دولت تدبیر و امید برای افزایش تولید گاز از پارس جنوبی و افزودن آن به حجم صادراتی کشور تبریک گفت، با این حال بهتر بود به جای صادرات گاز آن را به یک منبع صادراتی با ارزش افزوده بیشتر مانند برق یا محصولات پتروشیمی تبدیل می‌کردیم.

محمود خاقانی در ادامه با اشاره به ورود توتال به فاز ۱۱ پارس جنوبی در ابتدای تابستان امسال می‌گوید: توتال در حالی قرار است با یک میلیارد دلار سرمایه وارد ایران شود که سقف آن از سوی این شرکت تا حدود ۴/ ۲ میلیارد دلار قابل افزایش است بنابراین بهتر است با این میزان سرمایه‌ که طبعا افزایش تولید گاز را در پی دارد، سیاست‌های جدیدی نیز برای صادرات گاز تعریف کنیم. از نگاه خاقانی، تکمیل دو نیروگاه برق در کرمانشاه می‌توانست پروژه‌ جایگزین صادرات گاز باشد. این کارشناس حوزه انرژی در توضیح بیشتر می‌گوید: برای مثال ما می‌توانیم در غرب کشور یک منطقه آزاد تولید و صادرات انرژی تاسیس کنیم به این ترتیب سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند برای تاسیس نیروگاه وارد این منطقه شوند، در این میان ایران می‌تواند بدون صرف هیچ هزینه‌ای تنها گاز را به‌عنوان آورده خود وارد این منطقه کند و با بهره‌گیری از توان شرکت‌های خارجی به تولید برق و صادرات آن به عراق و ترکیه بپردازد. به گفته خاقانی، چنین طرحی در منطقه خزر نیز قابلیت اجرا دارد و می‌توان به صادرات برق حاصل از آن برای کشورهای منطقه نیز امیدوار بود. بانک جهانی هم بر اساس سیاست‌هایی که دارد از چنین طرح‌هایی در مناطق مرزی کشورها حمایت می‌کند.

خاقانی اما در شرایطی عقیده دارد که ابعاد اقتصادی و تضمین بازگشت سرمایه ایران برای صادرات گاز به عراق باید از سوی مسوولان روشن شود که می‌گوید: به افزایش تولید گاز در دولت یازدهم و همچنین با توجه به اینکه گاز کالایی نیست که بتوان آن را انبار کرد، صادرات آن به عراق از این جهت مثبت است و اگر درآمد آن برای کشور خوب باشد و تمام و کمال دریافت شود بهتر نیز هست. اما در نهایت باید دید قراردادی که با وجود تاخیرهای فراوان در نهایت به محض حضور نخست‌وزیر عراق در ایران شکل اجرایی به خود گرفت، چه دستاوردهایی برای اقتصاد و برنامه‌های صادرات گاز کشور به همراه خواهد داشت؟