سه نشانه از شکست احتمالی اوپک

دنیای اقتصاد: دو هفته پس از تمدید ۹ ماهه توافق کاهش تولید، تحلیلگران بازار نفت نشانه‌هایی را رصد می‌کنند که می‌تواند بر هم خوردن توافق کشورهای عضو و غیرعضو اوپک برای کاهش تولید را در پی داشته باشد.به این ترتیب در حالی‌که بازار نفت پس از برگزاری نشست ۱۷۲ اوپک به خبر نهایی «تمدید توافق کاهش تولید» واکنش چندان مثبتی نشان نداد، حالا با سنگین‌تر شدن سایه این سوال که «کاهش تولید تا ماه مارس ۲۰۱۸ ادامه خواهد یافت؟»؛ روندی منفی در پیش گرفته است. روند رو به کاهش قیمت نفت در حالی پس از شوک خبر قطع رابطه چهار کشور عربی با قطر با شدت بیشتری آغاز شد که حالا نگرانی‌ها از ادامه پیدا کردن آن و بر هم خوردن احتمالی توافق کاهش تولید رو به افزایش است. سه‌شنبه هفته گذشته بود که با اعلام ناگهانی خبر تحریم همه‌جانبه قطر از سوی عربستان سعودی و همراه شدن امارات، مصر و بحرین با این تصمیم، بازار نفت با جهش قیمت‌ همراه شد. سیگنال قدرتمند ایجاد تنش در خاورمیانه در پی قطع ارتباط عربستان با قطر در حالی رشد ۶/ ۱ درصدی نفت خام برنت را در پی داشت که ساعاتی پس از اعلام این خبر، اهرم نگرانی‌ از اجرایی نشدن توافق ۹ ماهه اوپک باعث بازگشت قیمت‌ها شد. قطع ارتباط سیاسی و اقتصادی عربستان سعودی با قطر در حالی‌که هر دو کشور عضو اوپک هستند، جدال کشورهای عضو و غیرعضو اوپک بر سر به دست آوردن سهم بازار بیشتر و افزایش تولید نیجریه و لیبی در کنار آمریکا از جمله عواملی ارزیابی می‌شوند که نگرانی‌ها از بر هم خوردن توافق اوپک را افزایش می‌دهد.

ماجرای قهر با قطر

تنش‌ها میان عربستان سعودی، بحرین، مصر و امارات متحده عربی با قطر در حالی از جمعه گذشته ادامه دارد که این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس با رد اتهاماتی نظیر دخالت در امور همسایگان خود به واسطه تامین مالی گروه‌های تروریستی، بر موضع خود مبنی بر مبارزه با تروریسم در منطقه تاکید کرده است. بحث‌های سیاسی و امنیتی در حالی همچنان میان قطر و عربستان سعودی (و کشورهای همراه با آن) ادامه دارد که تداوم این بحث‌ها تبدیل به یکی از نگرانی‌ها در رابطه با برهم خوردن توافق اوپک شده است. به این ترتیب عربستان سعودی به‌عنوان بزرگترین عضو اوپک در حالی وارد مناقشه‌ای جدی با قطر (به‌عنوان سومین عضو کوچک اوپک) شده است که نگرانی‌ها از اثرگذاری این مناقشات بر پیمان نفتی اوپک و تضعیف یا بر هم خوردن آن ادامه دارد.

پا در بازار یکدیگر

بحث «از دست دادن سهم بازار» در پی پایبندی به توافق کاهش تولید، از دیگر نگرانی‌هایی است که می‌تواند تهدیدی جدی برای بر هم خوردن توافق اوپک باشد. بر این اساس در حالی‌که توافق کشورهای اوپک و غیراوپک صرفا بر کاهش تولید تاکید دارد و در‌باره میزان صادرات نفت خام محدودیتی اعمال نکرده است، این نگرانی مطرح است که با کاهش بیشتر تولید از سوی برخی کشورها، ممکن است دیگر تولیدکنندگانی، وارد بازارهای آنها شوند. مثال بارز این تهدید، رشد آمار صادرات نفت خام عراق به ایالات متحده آمریکا در هفته منتهی به دوم ژوئن (ماه جاری میلادی) است. به گزارش بلومبرگ، در پی کاهش صادرات ۶۰۰ هزار بشکه‌ای نفت خام عربستان به آمریکا در مدت‌زمان یاد شده، عراق روزانه ۱/ ۱ میلیون بشکه نفت خام به آمریکا صادر کرد تا در مدت‌زمانی بسیار کوتاه، رکورد پنج سال گذشته خود را بشکند. بعد از توافق کشورهای عضو و غیرعضو اوپک برای کاهش تولید نفت خام، عربستان سعودی به‌عنوان مبتکر این طرح و به منظور پایبندی به تعهد خود برای کاهش تولید، در اولین گام صادرات نفت خام به آمریکا را کاهش داد. همچنین در اواخر ماه مه ریاض بار دیگر اعلام کرد به منظور فشار بر سطح ذخایر نفت خام تجاری آمریکا، قصد دارد صادرات نفت خام به این کشور را کاهش دهد. از نظر خالد الفالح، وزیر نفت عربستان سعودی، افزایش حجم ذخایر نفت خام تجاری آمریکا مانعی بر سر راه افزایش قیمت جهانی نفت خام است، بنابراین لازم است این ذخایر با کاهش همراه شوند. پیش از این، شرکت نفت آرامکو (شرکت ملی نفت عربستان سعودی) در اطلاعیه‌ای اعلام کرده بود صادرات نفت خام به چین، کره جنوبی و جنوب شرق آسیا را نیز به میزان یک میلیون بشکه به ازای هر کشور کاهش خواهد داد.

آمادگی بالای عربستان سعودی برای کاهش تولید و صادرات، حتی بیش از سقفی که بر اساس توافق کاهش تولید برای این کشور در نظر گرفته شده است (حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز)، در شرایطی از سوی این کشور مشاهده می‌شود که برای جبران کسری بودجه خود به قیمت‌ بالاتری برای نفت نیاز دارد. به گزارش نشریه میس (MEES) در حالی‌که ذخایر صندوق ارزی عربستان در سال ۲۰۱۴ به حدود ۷۳۲ میلیارد دلار رسیده بود، پس از آغاز روند کاهش قیمت نفت طی دو سال حدود ۲۰۰ میلیارد دلار از ذخایر این صندوق کاهش پیدا کرد و به جبران کسری بودجه این کشور اختصاص داده شد. به این ترتیب در سال ۲۰۱۶ ذخایر ارزی عربستان سعودی به ۵۳۶ میلیارد دلار رسید. بر اساس پیش‌بینی‌ها چنانچه کاهش ذخایر ارزی عربستان سعودی با همین روند ادامه پیدا کند، در سال ۲۰۲۱ به منفی ۵ میلیارد دلار خواهد رسید. اما نیاز عربستان به درآمدهای بیشتر نفتی و کاهش سطح صادرات این کشور در حالی است که دیگر تولیدکنندگان نفت مانند عراق و روسیه با سرعتی بالا جای خالی عربستان را در بازارهای سنتی این کشور پر می‌کنند. پیش از اقدام عراق برای کسب سهم صادرات نفت خام عربستان به ایالات متحده آمریکا، روسیه کشوری بود که با کاهش صادرات نفت خام عراق و عربستان سعودی به هند، برای تصرف سهم بازار این کشورها تلاش کرد. به گزارش رویترز، طی سال‌های گذشته میزان صادرات نفت روسیه به هند هیچ‌گاه از ۵۰۰ هزار تن در سال فراتر نرفته بود، اما از آغاز سال ۲۰۱۷ تاکنون عرضه نفت این کشور به هند به بیش از یک میلیون تن رسیده و انتظار می‌رود بیش از این نیز افزایش یابد.

در این میان ایران نیز که از توافق کاهش تولید معاف شده است، به تازگی سهم خود از بازارهای اروپایی را افزایش داده است. یک منبع آگاه در این زمینه به رویترز گفت «صادرات نفت خام ایران به اروپا در ماه مه، به بالاترین سطح خود از زمان لغو تحریم‌ها در اوایل سال ۲۰۱۶ رسید.» به این ترتیب ایران در ماه میلادی گذشته روزانه حدود ۱/ ۱ میلیون بشکه نفت به کشورهای اروپایی که ترکیه نیز شامل آنها می‌شود صادر کرد. این رقم تقریبا معادل نیمی از کل نفت صادراتی ایران و تنها اندکی کمتر از روزانه ۲/ ۱ میلیون بشکه‌ای است که ایران در این ماه به آسیا صادر کرده است. افزایش صادرات ایران به اروپا که به شکل سنتی بازار نفت روسیه به شمار می‌رود، در حالی در ماه گذشته میلادی رقم خورد که کره‌جنوبی و ژاپن خرید میعانات نفتی را افزایش داده و واردات نفت از ایران را کاهش داده‌اند. دلیل دیگر کاهش صادرات نفت ایران به آسیا، تصمیم هند برای کاهش ۲۰ درصدی خرید سالانه نفت خود از ایران در سال مالی منتهی به مارس ۲۰۱۸ بوده است. به این ترتیب تلاش برای به دست آوردن سهم بازار بیشتر در زمان کاهش تولید و عرضه و همچنین جابه‌جایی بازارهای سنتی میان تولیدکنندگان نفت خام از دیگر چالش‌هایی است که توافق اوپک را تهدید می‌کند. در این میان آمریکا نیز از فرصت کاهش تولید نفت کشورهای عضو و غیرعضو اوپک استفاده کرده و وارد بازار نفت آسیا شده است. برای مثال رشد صادرات عربستان سعودی به بازار سنتی خود یعنی چین در حالی در ۴ ماهه نخست امسال از ۴/ ۱۳ به ۲/ ۱۳ درصد رسیده است که نقش بازیگران تازه‌وارد از جمله آمریکا بیش از پیش در این «از دست دادن سهم» پررنگ شده است.

معضل تداوم مازاد عرضه

تداوم روند رو به رشد عرضه نفت خام در کنار تلاش کشورهای عضو و غیرعضو اوپک، از دیگر چالش‌هایی است که فشار فراوانی برای اجرای طرح توافق کاهش تولید ایجاد کرده است. در شرایطی که تولید نفت خام آمریکا رو به افزایش است و پیش‌بینی می‌شود در سال آینده به ۱۰ میلیون بشکه در روز برسد، افزایش تولید نفت خام لیبی و نیجریه نیز بار دیگر برای کشورهای عضو و غیرعضو اوپک که برای کاهش تولید در تلاش هستند نگران‌کننده شده است. لیبی و نیجریه دو کشور عضو اوپک هستند که به علت مشکلات داخلی از پیوستن به طرح کاهش تولید معاف شدند با این حال گاه به گاه خبر افزایش تولید و صادرات نفت خام این دو کشور نگرانی‌هایی را نسبت به بر هم خوردن توافق کاهش تولید به همراه می‌آورد.افزایش تولید لیبی و نیجریه می‌تواند معادل کاهش تولید حدودا ۲/ ۱ میلیون بشکه‌ای اوپک باشد و عملا اثر آن را خنثی کند.

به این ترتیب اگرچه روز جمعه با ایجاد وقفه‌ای در خطوط انتقال نفت خام نیجریه قیمت نفت خام با اندکی رشد همراه شد، با این حال کارشناسان عقیده دارند افزایش تولید نفت خام نیجریه به‌عنوان بزرگترین صادرکننده نفت در آفریقا، همچنان تهدیدی برای ریزش بیشتر قیمت‌ها است. به گفته تجار نفتی، نیجریه بیش از ۶۰ میلیون بشکه نفت فروخته نشده دارد که می‌تواند در کنار افزایش تولید نفت این کشور فشار زیادی بر قیمت نفت وارد کند. شرکت ملی نفت لیبی نیز روز گذشته اعلام کرد تولید نفت ۲۷۰ هزار بشکه‌ای از میدان شرارا با پایان یافتن اعتصابات کارگران طی سه روز به مدار باز‌می‌گردد و پایدار خواهد شد. این کشور همچنین در حال عرضه نفت خام به بازار جهانی به میزان سه برابر بیشتر از سال گذشته است. تولید نفت خام لیبی در این ماه به ۸۳۵ هزار بشکه در روز رسید که بیشترین سطح از سال ۲۰۱۴ است.

راه‌حل‌های احتمالی

با وجود سه نشانه‌ای که از بر هم خوردن توافق اوپک وجود دارد، روز گذشته خالد الفالح، وزیر نفت عربستان سعودی گفت: «من متقاعد شده‌ام که روند کلی بازار به سمت برقراری توازن مجدد در حرکت است.» به گزارش رویترز، الفالح که روز گذشته در قزاقستان حضور داشت در جمع خبرنگاران با توصیف تضعیف اخیر قیمت‌ها در بازار نفت به‌عنوان واکنش بیش از حد بازار به اشکالات آماری گفت: هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد توافق کاهش تولید هم اکنون نیاز به تغییر دارد. این پاسخ الفالح به نوعی بیانگر این نکته است که نشانه‌های یاد شده خللی در تمدید ۹ ماهه توافق کاهش تولید ایجاد نخواهد کرد و جای نگرانی نیست. بر این اساس نگاهی به سه نشانه یاد شده نشان می‌دهد با وجود اینکه هر کدام از این نشانه‌ها تهدیدی برای توافق اوپک به شمار می‌روند، راه فراری نیز پیش‌رو دارند. برای مثال مناقشات سیاسی اخیر میان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در حالی منجر به تحریم قطر از سوی عربستان سعودی و متحدانش شده است که تجربه نشان می‌دهد کشورهای عضو اوپک همواره تلاش داشته‌اند اختلاف‌های سیاسی و اقتصادی خود را به بحث‌ها و روابط نفتی خود وارد نکنند. از دیگر سو رقابت در کسب سهم بیشتر در بازار در حالی یک نگرانی به شمار می‌رود که به نظر می‌رسد عربستان ترجیح می‌دهد سهم کوچک‌تری در بازار داشته باشد اما نفت خود را با قیمتی بالاتر به فروش برساند. از دیگر سو با وجود افزایش تولید لیبی و نیجریه، دبیر کل اوپک اعتقاد دارد که همچنان برای وارد کردن این دو کشور به پیمان کاهش تولید زود است. با کنار هم قرار دادن این دلایل و همچنین در نظر گرفتن اظهار نظر روز گذشته الفالح، باید دید در آینده تداوم کاهش تولید منجر به حل معضل مازاد عرضه و کاهش سطح ذخایر جهانی نفت خام خواهد شد؟