دنیای اقتصاد: سطح پایبندی کشورهای عضو اوپک به توافق کاهش تولید، بر اساس آمارهای موجود، در تاریخ این سازمان بی‌سابقه بوده است. پایبندی بیش از ۱۰۰ درصدی اعضای اوپک به کاهش تولید در دو ماه گذشته و بیش از ۹۰ درصد در دوماه ابتدایی آغاز این طرح (ژانویه و فوریه ۲۰۱۷) اگرچه تا این مقطع کارنامه خوبی از «کاهش تولید» برای اوپک باقی گذاشته است اما در زمینه کاهش «مازاد عرضه» آن‌طور که باید و شاید اثرگذار نبوده است. برای نمونه نگاهی به آمارهای موجود از سطح صادرات کشورهای عضو اوپک به کشوری مانند چین نشان می‌دهد که با وجود کاهش تولید نفت خام از سوی کشورهای عضو اوپک حجم صادرات این سازمان به چین در ماه‌های اجرای توافق کاهش تولید، با کاهش همراه نبوده است. ثابت بودن سطح صادرات نفت خام کشورهای عضو اوپک با وجود کاهش تولیدات در حالی است که هدف اولیه از اجرای طرح خروج روزانه حدود ۸/ ۱ میلیون بشکه نفت از بازار طلای سیاه، کاستن از حجم ذخایر جهانی نفت خام و رساندن سطح آن به میانگین ۵ سال گذشته است. در این میان اگرچه عربستان برای کاهش صادرات روزانه ۶۷۰ هزار بشکه نفت خام به بازار آسیا در ماه اکتبر (۶ ماه دیگر) اقدام کرده است، اما مشخص نیست در ماه‌های باقی‌مانده تا اکتبر چه برنامه‌ای برای کاهش صادرات دارد.

آن‌طور که از شواهد برمی‌آید، کشورهای عضو اوپک بر اساس توافقی که در ۳۰ نوامبر سال ۲۰۱۶ انجام دادند، تنها به کاهش تولیدات اکتفا کرده و در عوض با استفاده از ترفندهایی برای حفظ سهم بازار، در صادرات خود تغییری ایجاد نکرده‌اند. به این ترتیب به نظر می‌رسد تعهد بی‌سابقه اوپک به کاهش تولید آنقدرها که انتظار می‌رفت در رشد قیمت‌ها و بهبود فضای بازار جهانی نفت اثرگذار نبوده است. تزلزل قیمت‌ نفت در مقابل عوامل فشار، با وجود جریان داشتن توافق کاهش تولید و حتی احتمال تمدید آن تا پایان سال جاری میلادی و سال ۲۰۱۸، اتفاقی است که می‌توان اثرگذاری محدود توافق اوپک را در آن مشاهده کرد. از دیگر سو تحلیلگران بازار نفت روند خروج مازاد عرضه از بازار جهانی نفت را بسیار کند ارزیابی می‌کنند (هم به علت تلاش کشورهای عضو اوپک برای حفظ سهم بازار و هم بازگشت تولیدکنندگان آمریکایی و کانادایی) و عقیده دارند برای اثرگذاری توافق کاهش تولید نفت بر حجم ذخایر جهانی نفت زمان بیشتری مورد نیاز است. با این تفاسیر مهم‌ترین ترفندهایی که کشورهای عضو اوپک برای حفظ سهم بازار خود در دوران توافق کاهش تولید به کار می‌برند چیست؟ و در صورت طولانی‌تر شدن این توافق چه اتفاقی برای سهم بازار کشورهای عضو اوپک رخ خواهد داد و ترفندهای بلندمدت برای حفظ سهم‌ بازار چه خواهد بود؟

استفاده از ذخایر داخلی به نفع صادرات

استفاده از ذخایر نفتی ترفندی است که کشورهای عضو اوپک با تکیه به آن می‌توانند همزمان با کاهش تولید، صادرات نفت خام خود به بازارهای هدف را حفظ کنند. این ترفند از نگاه کارشناسان، موقت و کوتاه مدت است و تنها از سوی چند کشور عضو اوپک قابلیت پیگیری دارد. با این حال استفاده مداوم از این ترفند و اتمام ذخایر می‌تواند به کم شدن ذخایر جهانی،‌کاهش صادرات و اثرگذاری بیشتر توافق اوپک (در صورت تمدید آن در ماه‌های آینده) منجر شود. آنطور که تحلیلگران بازار عقیده دارند، توافق اوپک در صورتی که در نیمه دوم سال ۲۰۱۷ ادامه پیدا کند اثرگذار خواهد بود، اما با وجود تلاشی که کشورهای عضو اوپک تا کنون برای حفظ سهم بازار خود دارند، به نظر می‌رسد با طولانی‌تر شدن این توافق و در خطر قرار گرفتن سهم بازار این کشورها، کلیت توافق اوپک نیز با خطر مواجه شده و پایبندی به آن ادامه پیدا نکند.

تمام ترفندها روی میز

استفاده از «ذخایر نفتی» برای حفظ صادرات در دوران کاهش تولید اما از نظر کارشناسان ترفندی است که تنها از سوی کشورهایی مانند عربستان و ایران قابل اجرا بوده‌ است. محمدصادق جوکار، کارشناس حوزه نفت و انرژی در رابطه با این ترفند به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: در میان کشورهای عضو اوپک این فرضیه تنها برای دو کشور قابلیت اجرایی دارد، ایران و عربستان که البته با صفر شدن ذخایر روی آب ایران در حال حاضر ما نیز امکان استفاده از این ترفند را نداریم. ایران در دوران اعمال تحریم‌های غرب با مشکل فروش نفت به بازارهای جهانی همراه بود و به همین علت نفت تولیدی خود را روی آب ذخیره می‌کرد. با لغو تحریم‌های غرب علیه ایران از دی‌ماه سال ۹۴، ایران فروش ذخایر نفت روی آب را در اولویت قرار داد و در اسفند ماه سال گذشته آن را به صفر رساند. شرایط عربستان اما نسبت به ایران فرق دارد زیرا این کشور در نقاط مختلف دنیا مانند شرق آسیا یا مصر پایانه‌هایی را برای ذخیره نفت در اختیار دارد که در مواقع لزوم می‌تواند آنها را به صادرات یا مصرف خود اختصاص دهد. در این میان به گفته جوکار، روسیه نیز به‌عنوان کشوری غیرعضو اوپک که به توافق کاهش تولید پایبند است، به استفاده از ذخایر نفت خام خود برای پالایشگاه‌های این کشور رو آورده تا در شرایطی که در حال کاهش تولید است، مجبور به کاستن از صادرات نباشد. حفظ سهم بازار اما تا آنجا برای کشورهای تولیدکننده نفت اهمیت دارد که برخی از کشورهای متعهد شده به کاهش تولید، برای تامین نیازهای داخلی خود به واردات نفت خام می‌پردازند تا مجبور به کاستن از صادرات و سهم بازار خود نباشند. اما از نگاه جوکار، دیگر کشورهای عضو اوپک ذخایر نفتی شناخته شده چندانی ندارند و برای حفظ صادرات در کنار کاهش تولید باید از ترفندهای دیگر استفاده کنند. یکی از این روش‌ها «تغییر منبع سوخت» است که در میان‌مدت قابلیت اجرا خواهد داشت. برای مثال تغییر سوخت مورد استفاده خودروها یا نیروگاه‌ها و تبدیل آن به گاز می‌تواند کاهش مصرف نفت خام برای یک کشور و اختصاص آن به صادرات را برای آن کشور به همراه داشته باشد.

استراتژی «بازارسازی» در شرایطی که فراوانی عرضه همچنان در بازار جهانی وجود دارد و تمدید توافق کاهش تولید را ناگزیر می‌کند، از دیگر روش‌هایی است که جوکار در گفت‌وگوی خود با «دنیای اقتصاد» به آن اشاره می‌کند. این استراتژی در حال حاضر مهم‌ترین روش بازی در بازار نفت به شمار می‌رود. جوکار در این زمینه می‌گوید: بازارسازی مدل‌های مختلفی دارد و با توجه به شرایط هر کشور قابل‌تغییر است. برای مثال اخیرا عربستان‌سعودی به منظور حفظ سهم بازار، پالایشگاهی ۶۰۰ هزار بشکه‌ای در پورت آرتور تگزاس را از شریک خود رویال‌داچ‌شل، تماما خرید. اقداماتی از این دست از سوی عربستان سعودی در دیگر نقاط دنیا نیز تکرار شده است. سرمایه‌گذاری ۲ میلیارد دلاری سعودی‌ها در پالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای در مالزی در پی سفر ملک بن‌سلمان به شرق آسیا یا حضور در صنعت پالایشگاه‌های اندونزی از دیگر اقداماتی است که عربستان سعودی با هدف گسترش بازارهای خود در شرق آسیا در دستور کار قرار داده است.

در این میان عربستان بازارهای اروپایی را فراموش نکرده و برای ورود به بازاری که روسیه به شکل سنتی تامین‌کننده عمده نفت آن است، با بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت غیرعضو اوپک وارد رقابت شده است. عضو هیات علمی موسسه مطالعات انرژی در رابطه با رقابت بر سر بازار قاره سبز می‌گوید: روسیه روزانه ۴ میلیون بشکه نفت به اروپا صادر می‌کند و مزیت رقابتی نیز دارد زیرا نفت خود را با لوله به پالایشگاه‌های اروپایی صادر می‌کند اما عربستان اخیرا با ارائه تخفیف به کشورهای ساحلی قاره اروپا در پی به‌دست‌ آوردن بازار این کشورها است، ایران نیز پس از لغو تحریم‌های غرب قدم‌هایی برای جذب مشتری از اروپا برداشته است، در عوض روسیه هم بازارهای آسیایی مانند هند و چین را مد‌نظر قرار داده است. خرید ۸۹‌درصد از سهام اسار‌اویل از سوی شرکت روس‌نفت اقدامی عملی از سوی روسیه بود تا جدیت خود برای به‌دست آوردن سهم جدید در بازار نفت را نشان دهد. اساراویل بزرگترین مشتری نفتی ایران در هند بود که بیش از ۴۰ درصد از صادرات نفت خام ایران را به خود اختصاص می‌داد.

پیچیده‌تر شدن بازی در بازار

با تمام این تفاسیر، تحلیلگران عقیده دارند به‌خصوص با اجرای توافق کاهش تولید، شاهد پیچیده‌تر شدن و سخت‌تر شدن بازی حفظ بازار در میان کشورهای عضو اوپک با یکدیگر و همچنین با دیگر تولیدکنندگان متعارف نفت خام مانند روسیه و آمریکا خواهیم بود. جوکار در این‌زمینه می‌گوید: با توجه به اینکه اوپک در خارج کردن تولیدکنندگان نفت شیل از بازی موفق نبوده است (سیاست افزایش تولید عربستان در سال ۲۰۱۴)، به‌نظر می‌رسد در آینده صحنه بازی و بازیگران آن تغییر کرده و رقابت بر سر سهم بازار در میان کشورهای عضو اوپک با شدت بیشتری همراه شود.

در این میان آمریکا نیز در نوع خود تهدیدی برای سهم بازار اوپک به‌شمار می‌رود. پس از تلاش‌ کشورهای عضو و غیرعضو اوپک برای کاهش تولید به منظور حفظ قیمت نفت، تولیدکنندگان نفت‌ در کشورهای دیگر از جمله آمریکا با تکیه بر بهبود و ثبات قیمت نفت خام موفق به رشد تولید شدند. بر اساس گزارش‌های موجود پس از اجرای توافق کاهش تولید نفت خام و رشد قمیت‌ها، تولیدکنندگان متعارف و نامتعارف نفت خام در آمریکا قدرت گرفته و تولیدات خود را افزایش دادند. به این ترتیب از زمان اجرای طرح کاهش تولید تاکنون، تولیدکنندگان نفت‌های متعارف آمریکا رشدی ۴۰۰ هزار بشکه‌ای داشته‌اند و تولیدکنندگان نفت شیل نیز به‌عنوان نفتی غیرمتعارف۲۰۰ هزار بشکه‌ به تولیدات خود افزوده‌اند که در مجموع شامل ۶۰۰ هزار بشکه می‌شود. به عقیده جوکار، اگرچه تولیدات نفت شیل آمریکا همزمان با اجرای توافق کاهش تولید رشدی انقلابی و چشمگیر نداشته است، اما چنانچه قیمت‌ها در همین سطح باقی بماند، نفت‌های غیرمتعارف نیز خود را با قیمت‌ها تطبیق داده و شاهد رشد تولید آنها نیز خواهیم بود. به این ترتیب به نظر می‌رسد تولیدکنندگان عضو و غیر‌عضو اوپک در کنار رقابت‌ درون‌سازمانی برای حفظ بازار، باید برنامه‌ای برای رقابت با آمریکا نیز داشته باشند تا سهم بازار آنها با آسیب کمتری همراه شود.

آخرین پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که آمریکا در سال ۲۰۱۷ قادر به افزایش تولید ۷۰۰‌هزار بشکه‌ای خواهد بود. این در حالی است که رشد تقاضای جهانی نفت خام در همین سال بین ۱/ ۱ تا ۳/ ۱ میلیون بشکه در روز پیش‌بینی شده است. همین حالا نیز آمریکا در بازار آسیا تحرکاتی داشته و محموله‌هایی از نفت خام به آسیا صادر کرد که در مقابل به ارائه تخفیف‌هایی بیشتر از سوی عربستان سعودی به مشتری‌های آسیایی منجر شد. به این ترتیب چنانچه توافق کاهش تولید تمدید شود و در پی آن تولید نفت آمریکا ۷۰۰ هزار بشکه افزایش داشته باشد، باید دید بازی حفظ سهم بازار در میان کشورهای عضو و غیرعضو اوپک به چه شکل ادامه پیدا خواهد کرد؟ این سوال در شرایطی مطرح است که با توجه به اصراری که از سوی کشورهای عضو اوپک برای حفظ سهم بازار وجود دارد، به نظر می‌رسد چنانچه این کشورها به فراخور شرایط خود به روش‌ها و ترفندهای مختلف برای حفظ بازار دست نزنند، توافق تاریخی کاهش تولید اوپک با خطر از بین رفتن همراه خواهد شد.

ترفند اوپکی حفظ سهم بازار