دنیای اقتصاد: سال ۲۰۱۶ برای نفت سال غافلگیری بود. چراکه اوپک بعد از ۸ سال بر‌خلاف برآوردها نشان داد که به‌عنوان سازمانی اثرگذار بر بازار نفت همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا نیز دو شوک دیگری بود که جهان با آن مواجه و بیش از پیش نگران قدرت گرفتن پوپولیست شد. افزایش قدرت پوپولیسم به معنای افزایش ریسک سیاسی و چشم‌انداز ضعیف اقتصادی است.

در اوایل سال ۲۰۱۶ نفت به کف ۱۳ سال خود رسید، اما با حصول توافق در اوپک طلای سیاه سال ۲۰۱۶ را با ثبت رشد ۵۲ درصدی سالانه به پایان برد که بیشترین رشد سالانه قیمت‌ها از سال ۲۰۰۹ محسوب می‌شود اما بین نفت‌های شاخص، سبد نفتی اوپک با ۶۷ درصد رشد، بیشترین رشد قیمتی را به خود اختصاص داد. سبد نفتی اوپک طی یک سال بیش از ۲۱ دلار معدل ۶۷ درصد افزایش یافته است. رشد بالای قیمت نفت در حالی رخ داد که در ابتدای سال کارشناسان چنین برآوردی از قیمت‌ها نداشتند و کسی گمان نمی‌کرد اوپک برای حمایت از قیمت‌ها اقدامی انجام دهد. نگاهی به برآورد ۱۳ بانک بزرگ جهانی از قیمت نفت در فوریه ۲۰۱۶ که ازسوی وال‌استریت ژورنال منتشر شده، نشان می‌دهد این ۱۳ بانک به‌طور میانگین انتظار داشته‌اند قیمت نفت خام آمریکا در سال ۲۰۱۶ کمتر از ۴۰ دلار باشد و تنها بانک مریل لینچ و استاندارد چارتر قیمت نفت را در پایان سال بالای ۵۰ دلار پیش‌بینی کرده بودند.

شکستن کف 13 ساله

سال ۲۰۱۶ در حالی شروع شد که اختلاف بین اعضای اوپک در بیشترین سطح خود قرار داشت و نفت خام آمریکا و نفت برنت حدود ۳۷ دلار بر بشکه نوسان می‌کردند. چراکه در آخرین نشست اوپک در سال ۲۰۱۵ اختلاف بین اعضای این سازمان بر سر سقف تولید اوپک موجب حذف کلی آن شده بود. در نشست دسامبر ۲۰۱۵ اوپک، عربستان به بهانه عضویت اندونزی در این سازمان قصد داشت سطح تولید اوپک را که ۳۰ میلیون بشکه در روز بود، ۲میلیون بشکه افزایش دهد که با مخالفت ایران و دیگر اعضای این سازمان مواجه شد. اختلاف بر سر این موضوع به حدی بود که سقف تولید این سازمان برداشته شد. هرچند اعضای اوپک مدت‌ها بود که به سقف تولید پایبند نبودند، اما نبود سقف تولید موجب شد بسیاری اعلام کنند اوپک قدرت خود را به‌طور کامل از دست داده و بازار نفت بی‌متولی شده است. این سیگنال در کنار برخی عوامل اقتصادی از جمله وضعیت نامساعد اقتصاد چین و افزایش نرخ بهره در آمریکا که برای اولین‌بار در ۹ سال اخیر روی داده بود، موجب شد که نفت در دو ماه ابتدایی سال در قیمت‌های بسیار پایینی معامله شود. به‌طوری‌که قیمت نفت خام آمریکا در ۱۱ فوریه ۲۰۱۶ به ۲۱/ ۲۶ دلار بر بشکه رسید که کمترین سطح خود طی ۱۳ سال گذشته بود. نفت برنت نیز کف ۱۳ساله خود را در ماه ژانویه تجربه کرد، در ۲۰ژانویه هربشکه نفت برنت ۸۸/ ۲۷ دلار معامله شد.

اما در ادامه سال اختلال در عرضه نفت در برخی نقاط جهان، قیمت‌ها را در مسیر افزایشی قرار داد. از سویی وقوع آتش‌سوزی در ایالت آلبرتای کانادا به مدت چند ماه بیش از یک میلیون بشکه از عرضه جهانی نفت کاست. از سویی افزایش درگیری با گروه‌های تروریستی در نیجریه افت حدود ۶۰۰هزار بشکه‌ای تولید این کشور را به دنبال داشت و کاهش تولید برق در ونزوئلا موجب کاهش بیش از ۲۰۰ هزار بشکه‌ای تولید این کشور شد. همچنین تحرکات تروریستی در عراق و انجام اعتصابات کارگری در کویت کاهش عرضه در سه ماهه دوم سال را تشدید کرد. اختلالات عرضه به حدی بود که موجب شد بازار نفت در سه ماه دوم سال از فاز مازاد عرضه وارد فاز کسری عرضه شود. با این حال با رفع عوامل اختلال، مجددا عرضه در مسیر افزایشی قرار گرفت و مجددا بازار نفت با مازاد عرضه مواجه شد.

امسال تولید نفت آمریکا افت ۴۵۰ هزار بشکه‌ای را تجربه کرد، با این حال مسیر کاهشی تولیدات این کشور که از جولای ۲۰۱۵ شروع شده بود در سپتامبر ۲۰۱۶ متوقف شد. در ماه سپتامبر تولید نفت آمریکا به ۴/ ۸ میلیون بشکه در روز رسیده بود و از آن زمان تاکنون رشد ۳۵۰ هزار بشکه‌ای را تجربه کرده است. از سویی تعداد دکل‌های فعال در میادین نفتی آمریکا، در کل سال ۲۰۱۶، ۹ مورد افزایش یافته است. در آخرین هفته از سال ۲۰۱۵ تعداد دکل‌های فعال در میادین نفتی این کشور ۵۱۶ مورد بوده که به مسیر کاهشی خود تا ماه مه ادامه داد. در هفته دوم مه تعداد دکل‎‌ها به ۳۱۸ مورد رسید، اما از آن پس تعداد دکل‌ها رو به افزایش گذاشته به‌طوری‌که در آخرین هفته سال ۲۰۱۶ به ۵۲۵ مورد رسید. اما توافق در اوپک قیمت‌ها را مجددا در مسیر افزایشی قرار داد. سال ۲۰۱۶ در حالی به پایان رسید که قیمت نفت خام آمریکا به بیش از ۵۳دلار رسیده و رشد سالانه ۴۵ درصدی را به ثبت رسانده است. همچنین نفت برنت با بیش از ۵۲ درصد رشد سالانه در قیمت‌های نزدیک به ۵۷ دلار معامله شد.

سال احیای اوپک

در سال ۲۰۱۶، اعضای اوپک در ۵ نشست مهم با یکدیگر دیدار کردند که دو جلسه از آنها غیر رسمی و سه جلسه دیگر رسمی بود. اولین جلسه اوپک در ماه آوریل در دوحه برگزار شد، این جلسه با حضور کشورهای غیرعضو اوپک و نبود ایران تشکیل شد. نشست دوحه هرچند به شکست منتهی شد، اما اولین سیگنال از تمایل عربستان برای کمک به بازار نفت و رشد قیمت‌ها محسوب می‌شود. در این جلسه سعودی‌ها خواهان توقف رشد تولید همه کشورهای تولیدکننده نفت از جمله ایران شد، اما ایران که تازه از تحریم‌ خارج شده بود و در مسیر رشد تولید قرار داشت، حاضر به پذیرش متوقف کردن رشد تولیدات خود نشد و در نشست دوحه شرکت نکرد. از این رو عربستان این نشست را به شکست کشاند. در زمان برگزاری نشست دوحه قیمت نفت حدود ۴۰ دلار بود.

به فاصله دو هفته بعد از نشست دوحه، در اقدامی غیر منتظره عربستان وزیر نفت کهنه‌کار خود را کنار گذاشت. برخی کارشناسان بر این باور بودند که برکناری النعیمی به دنبال اختلافات محمد بن‌سلمان، جانشین ولیعهد عربستان که بعد از روی کار آمدن پدرش به‌عنوان پادشاه عربستان به قدرت برتر در صنعت نفت عربستان تبدیل شده بود، اتفاق افتاده است. در واقع النعیمی در نشست دوحه با معافیت ایران از طرح فریز تولید مخالفتی نداشت. همچنین برخی تغییر وزیر نفت عربستان را نشانه‌ای از تغییر رویکرد عربستان در بازار نفت می‌دانستند. همچنین باز شدن راه محمد بن سلمان برای عرضه سهام آرامکو یکی دیگر از دلایل تغییر النعیمی عنوان می‌شد.

دومین اجلاس اوپک، نشست عادی این سازمان بود که در ماه ژوئن و به فاصله دو ماه از نشست دوحه برگزار شد. در این نشست اعضای اوپک بر سر تعیین دبیرکل این سازمان به توافق رسیدند و بعد از حدود یک دهه عبدالله سالم البدری لیبیایی از سمت دبیر کلی اوپک کنار رفت و به جای او محمد بارکیندو نیجریه‌ای انتخاب شد. اعضای اوپک مدت‌ها بود نمی‌توانستند بر سر انتخاب دبیرکل با یکدیگر به توافق برسند و این عامل به درازا کشیدن مدت دبیر کلی البدری بود. از این رو بسیاری از کارشناسان اعلام کردند که توافق اوپک بر سر تعیین دبیرکل جدید نشان از نزدیک شدن نظرات اعضای این سازمان و همچنین نشانه‌های حیات و تحرک در اوپک است.

بعد از نشست اوپک در ماه ژوئن، نشانه‌های تمایل عربستان برای توافق در اوپک برای افزایش قیمت نفت بیشتر نمایان شد. خالد الفالح، وزیر نفت عربستان بعد از این نشست اعلام کرد که بازار نفت نیاز به سرپرست و ناظر دارد. این اظهارات الفالح در حالی مطرح شد که در فاصله دوسال پیش از آن با وجود افت شدید قیمت‌ها عربستان بارها اعلام کرده بود که قصد دخالت در بازار نفت را ندارد و نفت باید تحت تاثیر عرضه و تقاضا نوسان کند. از این رو شاید این اظهار وزیر نفت تازه روی کار آمده عربستان، اولین سیگنال مهم از تمایل عربستان برای همکاری در اوپک بود. بعد از این اظهارات بود که نشانه‎‌هایی از مذاکرات عربستان و دیگر کشورهای تولیدکننده نفت برای توافق بر سر کاهش تولید نمایان شد و بالاخره در اوایل ماه آگوست یعنی زمانی که قیمت‌ها مجددا به زیر ۴۰ دلار رسیده بود، برای اولین بار اوپک اعلام کرد که قرار است برای انجام مذاکرات نشستی برگزار کند و این موضوع قیمت نفت را در مسیر افزایشی قرار داد.

نشست الجزایر که در ابتدا گفته می‌شد نشست غیررسمی و مشورتی است، به یکی از مهم‌ترین‌ نشست‌های رسمی اوپک تبدیل شد. در این جلسه که سومین دیدار رسمی اعضای این سازمان در سال ۲۰۱۶ محسوب می‌شود، اوپک بعد از گذشت ۸ سال بر سر کاهش تولید به توافق رسید. هرچند درخصوص جزئیات تصمیمی اتخاذ نشده بود؛ اما اوپک اعلام کرد سطح تولید خود را به ۵/ ۳۲ میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این اقدام اوپک قیمت نفت برنت را که حدود ۴۵ دلار بود تنها در مدت چند روز ۸ دلار افزایش داد و به بیش از ۵۳ دلار رساند. با این حال این اقدام اوپک به قدری غیرمنتظره بود که به سرعت تردید به نهایی شدن این توافق آغاز شد. در این میان نشست‌های هیات‌ عالی اوپک که بدون نزدیک کردن نظر اعضا به پایان می‌رسید، احتمال عدم توافق در اوپک را تقویت می‌کرد. از سویی عراق اعلام کرده بود که آمار منابع ثانویه اوپک از میزان تولید را قبول ندارد و حاضر نیست بر اساس آن اقدام به کاهش تولید خود کند. همچنین زمزمه‌هایی مبنی بر لزوم حضور همه اعضا در توافق نهایی به گوش می‌رسید؛ در حالی‌که در نشست الجزایر ایران تلویحا از توافق اوپک معاف شده بود. این موارد موجب شد خیلی زود قیمت نفت مجددا در مسیر کاهشی قرار گیرد.

تردیدها به حصول توافق نهایی در نشست رسمی اوپک تا۳۰ نوامبر یعنی روز برگزاری این نشست ادامه یافت. با این حال در این روز اوپک بر سر کاهش تولید خود به توافق رسید. اوپک توافق کرد که در نیمه اول سال ۲۰۱۷ تولیداتش را ۲/ ۱ میلیون بشکه در روز کاهش دهد و نیجریه و لیبی را که به دلیل مشکلات داخلی کمتر از توان خود نفت تولید می‌کنند از طرح مذکور معاف کرد. همچنین اعلام شد به ایران اجازه داده شده که تولیدات خود را ۹۰هزار بشکه در روز افزایش دهد تا به مرز ۸/ ۳ میلیون بشکه در روز برسد. از سویی عضویت اندونزی به‌عنوان تنها کشور مصرف‌کننده عضو در اوپک به دلیل مخالفت با کاهش تولیداتش لغو شد.

اما آخرین دیدار اعضای اوپک در نشست مشترکی با ۱۳ کشور تولیدکننده نفت غیر‌عضو اوپک در ۱۰ دسامبر اتفاق افتاد. در این نشست کشورهای غیرعضو متعهد شدند که سطح تولیدات خود را در نیمه اول سال ۲۰۱۷ حدود ۵۵۸ هزار بشکه کاهش دهند. از این مقدار کاهش تولید کشورهای غیرعضو، ۳۰۰ هزار بشکه آن به عهده روسیه گذاشته شد. تلاش اوپک در سال ۲۰۱۶ برای انجام توافق بر سر کاهش عرضه نفت، موجب شد که برخی سال ۲۰۱۶ را برای بازار نفت سال بازگشت اوپک بنامند. اولین بار زمانی که قیمت نفت خام آمریکا به زیر ۴۰دلار رسیده بود، گفته شد اوپک برای کمک به متعادل کردن بازار نفت در الجزایر جلسه برگزار خواهد کرد. از این رو تاثیر توافق اوپک بر قیمت نفت بیش از ۱۴ دلار یعنی حدود ۳۵ درصد است. حتی برخی کارشناسان بر این باورند درصورتی که توافقی در اوپک انجام نمی‌شد قیمت نفت مجددا به حدود ۳۵ دلار می‎رسید، بنابراین تاثیر توافق اوپک بر قیمت‌ها را بیش از ۱۴ دلار می‌دانند.

قدرت‌گیری پوپولیسم

سال ۲۰۱۶ شاهد دو تحول سیاسی تاثیرگذار بر اقتصاد جهانی بود، اولین آن رای به خروج بریتانیا و دومین اتفاق انتخاب دونالد ترامپ در آمریکا بود. هر دو این وقایع نشان از قدرت‌گیری پوپولیسم در جهان و افزایش ریسک سیاسی محسوب می‌شود که بر همه بازارهای مالی و کالایی از جمله نفت اثر‌گذار بودند. افزایش ریسک سیاسی ضعف اقتصاد جهانی را به دنبال خواهد داشت که اثر منفی بر نفت دارد. خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا که با نام «برگزیت» خوانده می‌شود، در پی همه‌پرسی ۲۳ ژوئن ۲۰۱۶ رخ داد. هرچند گفته می‌شود خروج کامل بریتانیا از اتحادیه اروپا حدود ۲ سال به طول می‌انجامد اما این واقعه تاثیر زیادی بر بازارهای جهانی گذاشت. چراکه گفته می‌شود خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا موجب تضعیف اقتصادی توامان بریتانیا و اتحادیه اروپا می‌شود که کاهش تقاضا برای نفت را به دنبال خواهد داشت. همچنین این واقعه موجب تضعیف یورو و پوند در برابر دلار آمریکا شد که افزایش فشار بر قیمت نفت را به دنبال داشت. اما دومین واقعه مربوط به انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا بود. انتخاب ترامپ از دو منظر بر بهای نفت اثرگذار بود. اول اینکه چشم‌انداز سیاست‌های اقتصادی وعده داده شده ترامپ موجب افزایش شاخص دلار شد که فشار بر قیمت نفت را به دنبال داشت. اما از منظر دیگر چشم‌انداز سیاست‌های نفتی ترامپ بر قیمت نفت اثرگذار بود. آنچه از نطق‌های سخنرانی ترامپ بر‌می‌آید این است که ترامپ قوانین دست و پاگیر استخراج نفت در آمریکا را رفع خواهد کرد که موجب افزایش تولید نفت شیل خواهد شد. حال سال ۲۰۱۶ به پایان رسیده است. در حال حاضر تحت تاثیر توافق اوپک کارشناسان احتمال می‌دهند قیمت نفت در سال ۲۰۱۷ افزایش یابد و به قیمت‌های حدود ۶۰ دلار برسد، با این حال تحقق این پیش‌بینی‌ها به چگونگی انجام توافق اوپک و پایبندی اعضا به آن بستگی دارد. باید دید وقایع امسال چگونه رقم خواهد خورد و پیش‌بینی کارشناسان از رشد قیمت نفت تا چه حد محقق خواهد شد.

سال غافلگیری نفت