پاسخ به چهار ابهام قیمت‌گذاری اتان

علی اکرمی

وزارت نفت در ماه‌های گذشته دستورالعملی را برای تعیین فرمول فروش محصول «اتان» ابلاغ کرد تا پس از چند سال که قیمت این محصول بر‌اساس ابلاغیه‌های ستاد تدابیر ویژه اقتصادی به‌صورت عدد ثابت تعیین می‌شد، شیوه قیمت‌گذاری آن سرانجام دارای فرمولی مشخص، شناور و بلندمدت شود. ابلاغیه مذکور که از ابتدای مهرماه سال جاری تا مهرماه سال ۱۴۱۰ معتبر خواهد بود، بعضا با انتقادهای بعضی از صاحبان مجتمع‌های مصرف‌کننده اتان مواجه شده است که نگاهی دقیق‌تر به نقدهای آنان نشان می‌دهد عمده استدلال‌های مطرح شده، فاقد مبنای منطقی و قابل دفاع است. به نظر این منتقدان، فرمول ارائه‌شده از سوی وزارت نفت برای قیمت‌گذاری «اتان»، مبهم، سوال‌برانگیز و فاقد استنادات و استدلالات کافی است و منجر به کاهش میل به سرمایه‌گذاری در پتروشیمی‌های خوراک اتان خواهد شد.

از جمله این انتقادات، می‌توان به اظهارات مطرح شده در نشست اخیر «انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی» (۴ آبان ۱۳۹۵) و برخی از گزارش‌ها و یادداشت‌های مطبوعاتی مانند مقاله «چالش‌های فرمول جدید قیمت‌گذاری خوراک اتان پتروشیمی‌ها» (مورخ ۲۵ مهرماه ۱۳۹۵ در روزنامه شرق به قلم یکی از مدیران شرکت‌های پتروشیمی) و گزارش «۴ نقد به ابلاغیه نرخ خوراک اتان» (۵ آبان ۱۳۹۵ در روزنامه تعادل و به نقل از مدیران شرکت‌های پتروشیمی) اشاره کرد.

به نظر می‌رسد در انتقادات مطرح‌شده از‌سوی برخی از منتقدان، به‌صورت خواسته یا ناخواسته چهار نکته مورد غفلت قرار می‌گیرد: نخست اینکه به برخی از قیمت‌های موجود در بازارهایی مثل آمریکا ارجاع داده می‌شود؛ در حالی که بازار فراگیر و قیمت‌های واحدی برای اتان وجود ندارد و در پاسخ می‌توان به قیمت‌های موجود در بازارهایی مثل چین یا آلمان ارجاع داد؛ دوم اینکه شیوه قیمت‌گذاری را «مبهم» خوانده‌اند؛ در حالی که فرمول دقیق قیمت‌گذاری در حال حاضر مشخص شده است و با استفاده از این فرمول، نحوه قیمت‌گذاری در بلندمدت «باثبات» و «پیش‌بینی‌پذیر» شده است؛ سوم اینکه مبنا گذاشتن «پلی‌اتیلن» برای قیمت‌گذاری به پرسش کشیده شده است؛ در‌حالی‌که در فرمول هیبریدی ابلاغی به وضوح مشخص است که قرار بوده هزینه تولید اتیلن از اتان نسبت به تولید اتیلن از نفتا دارای صرفه باشد و چهارم اینکه ادعا شده است که با فرمول جدید تمایل به سرمایه‌گذاری در این صنعت کم شده است؛ در‌حالی‌که در حال حاضر وزارت نفت با مشکل انتخاب سرمایه‌گذار از بین تعداد زیادی سرمایه‌گذار مواجه است و تلاش دارد تا تولید این محصول را صرفا به طرح‌هایی تخصیص دهد که زنجیره تولید را ادامه داده و محصولاتی ارزشمندتر از پلی‌اتیلن تولید کنند. دست آخر، نکته مهمی که درخصوص انتقادات مطرح شده می‌توان گفت این است که اگر قرار بود ارائه قیمت‌های رانتی و پایین به صنعت منجر به توسعه پایین‌دست اتان بشود، چرا طی سال‌های گذشته این امر صورت نگرفته است؟! با این مقدمات، مشخص می‌شود که اعلام فرمول قیمتی بلندمدت برای اتان یک گام مهم در اطمینان بخشی به سرمایه‌گذاران آتی درباره قیمت خوراک به‌عنوان اصلی‌ترین عامل تعیین‌کننده اقتصاد طرح‌های پتروشیمی خواهد بود.

تفاوت در قیمت‌گذاری ترکیبات گازی

گاز غنی تولیدی که از مخازن گازی یا به‌عنوان تولید جانبی نفت خام (گازهای همراه نفت) استخراج می‌شود، بسته به نوع مخزن، دارای درصد مختلف ترکیبات «متان»، «اتان»، «پروپان»، «بوتان»، هیدروکربورهای سنگین‌تر و همچنین ناخالصی‌های مختلف است. برای آماده‌سازی گاز غنی برای مصرف، ابتدا باید عمده ناخالصی‌ها از جمله ترکیبات گوگرد از گاز تفکیک شده و گاز غنی ترش به گاز غنی شیرین تبدیل شود. جداسازی ترکیبات هیدروکربوری از گاز غنی، نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه است و ترکیبات سنگین‌تری مثل «پروپان» و «بوتان» بسیار ساده‌تر از «اتان» قابلیت جداسازی از گاز غنی را دارند. به همین دلیل، بازیافت اتان از ترکیب گاز غنی، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر است. علاوه بر این، متان و اتان برخلاف ترکیباتی مانند پروپان و بوتان؛ فاقد شاخص‌های مورد توافق بین‌المللی هستند و قیمت گاز طبیعی در جهان عمدتا در بازارهای منطقه‌ای یا از طریق توافق‌های دوجانبه (Bilateral) تعیین می‌شود. اصلی‌ترین بازارهای گاز طبیعی در جهان بازار «هنری ‌هاب» در آمریکا و NBP و TTF در اروپا هستند. ظهور پدیده گاز طبیعی مایع شده (LNG) و توسعه تجارت تک‌محموله این کالا به شکل‌گیری یک بازار یکپارچه و همگرایی قیمت‌ها در جهان کمک خواهد کرد.

قیمت‌گذاری اتان در جهان

بر‌خلاف گاز طبیعی که توسعه تاسیسات انتقال آن و همچنین تبدیل آن به گاز مایع‌شده، سبب شکل‌گیری بازارهای نقدشونده منطقه‌ای در جهان شده است، اتان چنین شرایطی ندارد و بازار مونت بلویو (Mont-Belvieu) در آمریکا تنها بازار تجارت اتان در جهان است. کلیه نقاط مصرف اتان در کنار نقاط تولید شکل گرفته است و انتقال اتان در فواصل دور به تازگی و با بروز مازاد عرضه در بازار آمریکا آغاز شده است؛ بنابراین به‌صورت کلی قیمت‌گذاری اتان حتی از قیمت‌گذاری متان نیز موضوعی مناقشه برانگیزتر است. بنابراین، آنچه در برخی یادداشت‌های مطبوعاتی منتقدان در هفته‌های اخیر از آن به‌عنوان مرجع قیمت اتان در جهان نام برده است، اساسا وجود ندارد و قیمت اتان در بازار مونت بلویو صرفا قیمت اتان در آمریکا است و هرگز به‌عنوان رفرنس بین‌المللی قیمت اتان در جهان مطرح نیست.‎ مضافا اینکه قیمت در بازار مونت بلویو در ماه اکتبر نه ۵/ ۱۶ سنت در هر گالن که ۲۵ سنت در هر گالن (معادل ۱۸۰ دلار در هر تن) است. همچنین درباره قیمت اتان در عربستان که در برخی نقدها به آن اشاره شده باید گفت عربستان اساسا اتان تولیدی جدید ندارد که بخواهد عرضه کند و چنانکه بعضا ادعا شده است، افزایش قیمت را به قصد کاهش کسری بودجه انجام داده است. بنابراین مشخص نیست اگر قرار است طبق نظر برخی از منتقدان، قیمت اتان در جهان ملاک تعیین قیمت اتان ایران باشد، چرا مثلا قیمت خوراک اتان واحدهای پتروشیمی چین یا آلمان مد نظر نباشد که در سال ۲۰۱۴ به‌صورت میانگین به ترتیب ۴۷۵ و ۵۰۰ دلار در هر تن بوده است؟

شفاف‌سازی تعیین قیمت در ایران

قیمت اتان بر اساس ابلاغیه مورخ ۱۸ آذر ۱۳۸۹ معاون اول رئیس‌جمهوری بر اساس برابری ارزش حرارتی با گاز متان و ۳۰ درصد هزینه استحصال اتان تعیین شده بود. پس از آن ستاد تدابیر ویژه اقتصادی قیمت اتان را به‌صورت ثابت ۳/ ۲۴۰ دلار در هر تن به‌صورت سالانه اعلام کرد. بنابراین تا پیش از این اتان فاقد فرمول قیمتی شفاف بوده است و دریافت‌کنندگان خوراک اتان هر سال باید منتظر قیمت اعلامی می‌بودند و امکان پیش‌بینی و لذا طراحی برنامه‌های توسعه‌ای را نداشتند.این در حالی است که هر صنعتی برای توسعه، بیش از هر چیز به «ثبات» و «پیش‌بینی‌پذیری» نیاز دارد و نیازمند این است که عوامل کلیدی تعیین‌کننده سود خود را شناسایی و روند تغییرات آن را تا حد ممکن پیش‌بینی کند. عمده هزینه‌های تولید صنعت پتروشیمی، هزینه خوراک است. بنابراین برداشتن این گام که قیمت اتان بر اساس فرمولی مشخص تعیین شود، اقدامی مفید و موثر در توسعه صنعت پتروشیمی ‌خواهد بود و با داشتن روشی شفاف و روشن برای تعیین قیمت، هر یک از سرمایه‌گذاران یا سهامداران شرکت‌های موجود دریافت‌کننده خوراک، می‌توانند خود نسبت به محاسبه یا پیش‌بینی قیمت اقدام و سایر محاسبات اقتصادی خود را نیز بر این مبنای پیش‌بینی‌پذیر، استوار کنند.

سه روش قابل تصور برای قیمت‌گذاری

چنانکه گفته شد اتان فاقد قیمت رقابتی و یکپارچه در جهان است و جز در بازار آمریکا در سایر نقاط جهان از طریق توافق دوجانبه تعیین می‌شود، اما به‌طور معمول در جایی که فروشنده اتان دولت است، از آنجا که جایگاه مذاکره‌ای طرفین متعادل نیست، پس تعیین قیمت از طریق مذاکره شدنی نیست و دولت با در نظر گرفتن مصالح عمومی، رعایت غبطه (منفعت) دولت و با نگاه حمایت از توسعه صنعت، فرمول قیمت را تعیین می‌کند. با این همه، برای قیمت‌گذاری اتان در اختیار دولت سه روش بیشتر قابل تصور نیست:

۱- قیمت‌گذاری بر اساس هزینه تولید/ بازیابی اتان: این شیوه صرفا می‌تواند به‌عنوان کف قیمت اتان مدنظر باشد و «قیمت‌گذاری بر مبنای هزینه بازیابی» گزینه مطلوب برای کشور نیست. قیمت اتان نمی‌تواند از جمع هزینه بازیابی اتان و ارزش فروش به قیمت متان کمتر باشد، زیرا در غیر این صورت استخراج اتان و عدم فروش آن به‌عنوان فرآورده سوختی فاقد توجیه خواهد بود. بنابراین با توجه به هزینه‌های بازیابی اتان و همچنین ارزش معادل حرارتی گاز طبیعی، بازیابی اتان در قیمت‌های کمتر از ۲۲۰ دلار در هر تن فاقد توجیه است. ۲- قیمت‌گذاری بر اساس رقابت با کالا/ محصول جانشین: کالای رقیب و جانشین اتان، «نفتا» است. بخش قابل توجهی از اتان مصرفی در جهان برای تولید «اتیلن»/ «پلی‌اتیلن» مورد استفاده قرار می‌گیرد. سالانه نزدیک به ۱۳۰ میلیون تن اتیلن در جهان تولید می‌شود که نزدیک به ۴۵ میلیون تن آن از خوراک اتان، ۵۵ میلیون تن خوراک نفتا و مابقی از گاز مایع، گازوئیل و... به دست می‌آید. به عبارت دیگر تولیدکنندگان اتیلن، برای تولید دو گزینه اصلی تولید از طریق خوراک اتان و تولید از طریق خوراک نفتا را پیش روی خود دارند.

بر همین اساس قیمت فروش اتان در داخل کشور باید به نحوی باشد که سرمایه‌گذار متقاضی تولید اتیلن، بتواند با هزینه کمتر نسبت به استفاده از خوراک نفتا، اتیلن تولید کند.۳-قیمت‌گذاری با استفاده از روش نت بک (بازگشتی) ارزش محصولات به دست آمده از خوراک اتان: با توجه به اینکه عمده اتان به اتیلن و سپس به پلی‌اتیلن تبدیل می‌شود، با در نظر گرفتن نرخ بازده معقول برای سرمایه‌گذاری مورد‌نیاز برای احداث یک واحد معمول برای تولید پلی‌اتیلن از اتان، درآمد ناشی از فروش سبدی از انواع گریدهای پلی‌اتیلن و هزینه‌های عملیاتی، نرخ خوراک اتان محاسبه شود. در این روش قیمت‌گذاری، بسته به عوامل مختلف، نرخ بازده داخلی سرمایه‌گذار در بازه‌ای نوسان خواهد داشت.

فرمول ابلاغی از سوی وزارت نفت

با توجه به موارد بالا، به نظر می‌رسد فرمول ابلاغی قیمت اتان، بر مبنای هیبریدی و به نحوی تعیین شده است که اولاً قیمت اتان همواره بیش از هزینه بازیابی آن باشد، ثانیا هزینه تولید اتیلن از اتان نسبت به تولید اتیلن از نفتا دارای صرفه قابل توجه باشد، ثالثا به‌خصوص در قیمت‌های بالای نفت‌خام و با توجه به عدم ارتباط مستقیم خطی میان قیمت پلی‌اتیلن با نفتا/ نفت؛ سرمایه گذار در ریسک قابل توجه قرار نگیرد و قیمت اتان در قیمت‌های بالاتر نفت خام با قیمت‌های پلی‌اتیلن تعدیل شود. بر این اساس، در فرمول اعلامی ‌هم «کف قیمت» برای رعایت غبطه (منفعت) دولت و «سقف قیمت» به جهت محدودسازی ریسک سرمایه‌گذار لحاظ شده است. لذا روشن است بر خلاف آنچه برخی از منتقدان عنوان کرده‌اند، مبنای تعیین قیمت به هیچ وجه مبهم نبوده و به‌طور قطع، از طریق محاسبه معکوس صورت‌های مالی شرکت‌ها نبوده است. باید توجه داشت که عمده اتیلن تولیدی کشور به پلی‌اتیلن تبدیل می‌شود، بنابراین انتخاب پلی‌اتیلن در فرمول به روش نت‌بک (بازگشتی)، امری منطقی و معقول است. مضاف بر اینکه دلیلی ندارد تولیدکننده MEG (مونو اتیلن گلیکول) هم دقیقا به اندازه تولیدکننده پلی‌اتیلن سود کند و ممکن است سودآوری تولید این محصول کمتر یا بیشتر باشد. بنابراین، فرمول اعلامی ‌صرفا در نظر دارد تا تولیدکنندگان پلی‌اتیلن از اتان، خوراک را به قیمت منطقی دریافت کنند. حال، در صورتی که تولید سایر محصولات به جز پلی اتیلن، سود اقتصادی کمتری داشته باشد، اساسا چرا باید انجام شود؟ اگر هم که توجیه اقتصادی بیشتری دارد، با این فرمول همچنان توجیه اقتصادی خود را حفظ خواهد کرد. همچنین این ابلاغیه در قیمت‌های فعلی بازار، به هیچ عنوان باعث کاهش سودآوری واحدهای دریافت‌کننده اتان نخواهد شد. بلکه به‌طور قطع باعث بهبود سودآوری واحدهای دریافت‌کننده اتان خواهد شد، چرا که با توجه به قیمت‌های فعلی، قیمت اتان کمتر از ۳/ ۲۴۰ دلار خواهد بود. نکته آخر اینکه بنا به نظر برخی از منتقدان، فرمول قیمتی جدید منجر به کاهش میل به سرمایه‌گذاری در واحدهای دریافت‌‌کننده اتان خواهد شد. در پاسخ باید گفت در حال حاضر وزارت نفت برای تخصیص تولیدات آتی اتان با رقابت شدید سرمایه‌گذاران برای اخذ تخصیص مواجه است و مشخص نیست اشاره این دسته از منتقدان دقیقا به کدام سرمایه‌گذاران است؟ در واقع وزارت نفت برای تخصیص اتان خود نه تنها با مشکل جلب سرمایه‌گذار مواجه نیست، بلکه با مشکل انتخاب سرمایه‌گذار از بین تعداد زیادی سرمایه‌گذار مواجه است و تلاش دارد تا تولید این محصول را صرفا به طرح‌هایی تخصیص دهد که زنجیره تولید را ادامه داده و محصولاتی ارزشمندتر از پلی‌اتیلن تولید کنند. اگر قرار بود ارائه قیمت‌های رانتی و پایین به صنعت منجر به توسعه پایین‌دست اتان بشود، احتمالا طی سال‌های گذشته این امر صورت گرفته بود!

دنیای اقتصاد: در چند سال اخیر، یعنی بعد از اجرایی شدن اصل ۴۴ و واگذاری بسیاری از واحدهای پتروشیمی به بخش خصوصی و شبه دولتی، نرخ‌گذاری روی خوراک این واحدها به محل مجادله بین‌ وزارت نفت و مالکان واحدهای پتروشیمی بدل شده است؛ چراکه بخش خصوصی انتظار نرخ خوراکی ارزان و مانند پیش از دوران خصوصی‌سازی را دارد، اما در مقابل دولت قصد دارد به سود منطقی از محل فروش خوراک دست ‌یابد. از همین رو، اعتراض و نقد به فرمول محاسبه نرخ خوراک اتان که مهرماه از سوی وزارت نفت ابلاغ شد، دور از انتظار نبود. بر اساس ابلاغیه وزارت نفت، اتان که تاکنون فرمولی برای محاسبه نرخ خوراک نداشت، از این پس بر حسب فرمول زیر به واحدهای پتروشیمی تخصیص داده می‌شود: ١٤٥- (پلی‌اتیلنP + نفتاP) × ٢٥% = اتانP

وزارت نفت همچنین کف ۲۲۰ و سقف ۴۰۰ دلار به ازای هر تن را برای این فرمول در نظر گرفته است. منتقدان بر این باورند که فرمول نرخ خوراک اتان به روش معکوس تنظیم شده که کاهش سودآوری واحدهای پتروشیمی را در پی دارد و همچنین کف قیمتی ۲۲۰ دلاری را بالاتر از قیمت‌های جهانی می‌دانند. در گزارش زیر، نویسنده با اشاره به اینکه اتان نرخ جهانی نداشته و کاملا منطقه‌ای محاسبه می‌شود سه روش برای محاسبه نرخ خوراک این کالا در داخل کشور پیشنهاد می‌کند. ۱) از طریق قیمت‌گذاری بر اساس هزینه تولید اتان، ۲) قیمت‌گذاری بر اساس رقابت با کالا/ محصول جانشین و ۳) بر اساس قیمت‌گذاری با استفاده از روش نت‌بک (بازگشتی) ارزش محصولات به دست آمده از خوراک اتان. آن‌طور که در این گزارش آمده است فرمول ابلاغی وزارت نفت ترکیبی از سه روش یاد شده بوده و کاملا قابل دفاع است.