رخ پنهان نشست آرام اوپک

گروه نفت و پتروشیمی، سارا مالکی: «آرام» و «کم‌تنش»؛ اینها صفت‌هایی هستند که از سوی بسیاری از کارشناسان در توصیف نشست اخیر کشورهای عضو اوپک در وین به‌کار برده می‌شود. پنج‌شنبه گذشته روزی بود که نشست ۱۶۹ اوپک، با کمترین تنش میان اعضای آن و بیشترین اتفاق نظر برای انتخاب دبیر کل به سرانجام رسید. این نشست نه تنها در میان اعضا تنشی ایجاد نکرد، بلکه با وجود به توافق نرسیدن برای تعیین سقف تولید، بازار جهانی نفت را نیز چندان تحت تاثیر خود قرار نداد. تمام این اتفاقات در حالی در نشست اوپک رقم خورد که ایران نیز توانست با اتکا به آمارهای جدید تولید و صادرات خود در دوران بعد از تحریم، حضوری پررنگ و قدرتمند در این نشست داشته باشد. اما تمام این اتفاقات در حالی نشست اخیر اوپک را تبدیل به یک گردهمایی مثبت کرده است که کارشناسان به تداوم بلند‌مدت این اثرات مثبت خوش‌بین نیستند.

به عقیده کارشناسان رویکرد فعلی اوپک مبنی بر عرضه نامحدود نفت به بازار بدون نگرانی از قیمت آن، اگرچه توانسته است به اهدافی مبنی بر کاهش تولید نفت شیل جامه عمل بپوشاند اما ادامه دادن این رویکرد در طولانی‌مدت می‌تواند چالش‌های جدیدی برای آنها پدید آورد. به این ترتیب با نگاهی به وضعیت فعلی بازار نفت، ممکن است تاثیرات نشست اوپک در کوتاه‌مدت خوب به نظر برسد و اگر نگاهی خوش‌بینانه وجود داشته باشد، اثرات آن در میان‌مدت نیز مثبت خواهد بود. اما پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که برخی مشکلات و اختلافات ساختاری در میان اعضای اوپک می‌تواند در طولانی‌مدت چالش‌هایی را پدید آورد که مواجهه با آن برای هرکدام از اعضای اوپک دشوار باشد.

اوپک برای خود تور می‌بافد؟

اگرچه رویکرد حفظ سهم بازار با رهبری عربستان سعودی تا‌کنون موفق عمل کرده و توانسته است تولیدات نفت شیل را روزانه تا حدود ۸۰۰ هزار بشکه کاهش دهد، اما از نگاه یک عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی، ادامه روند فعلی می‌تواند اعضای اوپک را با چند چالش اساسی همراه کند. محمد‌صادق جوکار در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: اگرچه عربستان مخالف افزایش سطح تولید نفت ایران و پیگیر افزایش تولید و عرضه نفت خود بود، اما در نهایت شاهد بودیم که با پافشاری ایران بر موضع خود برای رشد تولید، سهم راهبردی اوپک در بازار جهانی نفت بیشتر و در نهایت با تغییر مکانیزم عرضه و تقاضا در بازار جهانی، قیمت نفت با افزایش نیز همراه شد، از سویی نفت ایران نیز در بازارهای جهانی با استقبال همراه شد.

تغییر مکانیزم عرضه و تقاضا به اختلال ایجاد شده در تولید نفت در نتیجه آتش‌سوزی‌ در کانادا و برخی مشکلات داخلی در کشورهایی مانند نیجریه و ونزوئلا بازمی‌گردد که باعث کاهش ۵/ ۲ میلیون بشکه‌ای عرضه نفت در روز شده است. این عوامل ژئوپلیتیک در حالی به تازگی عرضه و مازاد عرضه نفت را در دنیا تحت تاثیر خود قرار داده است که اوپک از اواخر سال ۲۰۱۴ تا‌کنون به منظور خارج کردن نفت‌های پر‌هزینه از بازار، رویکرد افزایش عرضه و کاهش قیمت‌ها را در پیش گرفته است. همان‌طور که اشاره شد اگرچه این رویکرد حالا و با کسری عرضه‌ای که اختلال عرضه نفت و همچنین خروج دکل‌های نفت شیل در آمریکا ایجاد کرده است، دستاوردی خوب برای اوپک به شمار می‌رود، اما جوکار اولین چالش این رویکرد را در بلند‌مدت افزایش آسیب‌پذیری تولیدکنندگان نفت اوپک در مقابل تولیدکنندگان نفت‌های نامتعارف می‌داند.

او در توضیح بیشتر می‌گوید: نخستین چالش سیاست‌های فعلی اوپک آسیب‌پذیر شدن تولیدکنندگان عضو این مجمع نسبت به توسعه فناوری تولید است. در واقع اگرچه حالا اعضای اوپک از مزیت هزینه‌های پایین تولید بهره‌می‌برند و تولیدکنندگان نفت‌های غیرمتعارف را از دور به در می‌کنند اما اگر این مزیت به واسطه دستیابی رقبا به تکنولوژی تولید ارزان از بین برود، باید دید اعضای اوپک چه برنامه‌ای برای خود خواهند داشت.

این چالش در حالی بر سر راه تولیدکنندگان نفت اوپک قرار دارد که پیش از این و در حوزه گاز شیل شاهد چنین رخدادی بوده‌ایم. به گفته جوکار حالا تولید گاز شیل با قیمت‌های تجاری جریان دارد و در حال نزدیک شدن به قیمت‌ گازهای متعارف در روسیه یا در مناطقی در اتریش است.

سازگاری با قیمت‌های پایین

اما دومین چالشی که اعضای اوپک برای پیش بردن سیاست‌های فعلی خود در بلندمدت با آن مواجه خواهند بود قناعت کردن به قیمت‌های پایین است. عضو هیات علمی موسسه بین‌المللی مطالعات انرژی در رابطه با این چالش می‌گوید: چنانچه اعضای اوپک بخواهند همواره از ابزارهای فعلی برای کنترل تولیدات رقبا استفاده کنند، باید خود را برای یک کاهش درآمد طولانی‌مدت آماده کنند تا بتوانند قیمت‌ها را در سطحی نگه دارند که انگیزه تولید را از رقبا بگیرند، در غیر این صورت تولیدکنندگان شیل بار دیگر وارد چرخه تولید خواهند شد.

خطر کاهش سرمایه‌گذاری

اما چالش سوم که در پی دومین چالش پدید می‌آید، مشکل سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و بخش‌های بالادستی آن در کشورهای عضو اوپک خواهد بود. جوکار عقیده دارد چنانچه روند حفظ سهم بازار با تکیه بر افزایش عرضه و پایین نگه داشتن قیمت‌ها ادامه داشته باشد، کشورهای عضو اوپک در نتیجه کاهش درآمد، برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت خود با مشکلاتی همراه خواهند شد. او در این زمینه می‌گوید: از سال ۲۰۱۵ تا‌کنون مجموع سرمایه‌گذاری‌ها در بخش‌های بالادستی نفت و گاز دنیا، چیزی حدود ۱۱۵ میلیارد دلار کاهش پیدا کرده است. اگرچه بخش زیادی از این میزان کاهش سرمایه‌گذاری در پی افت قیمت نفت در آمریکا رخ داده است، اما کارشناسان بر این باورند که در طولانی‌مدت و با کاهش درآمدهای نفتی کشورهای عضو اوپک، آنها نیز با این چالش دست به گریبان خواهند بود.

ارزان‌فروشی نفت و سرنوشت محیط زیست

آخرین چالشی که جوکار در صورت ادامه پیدا کردن سیاست‌های فعلی اوپک در سطحی کلان نه تنها برای تولیدکنندگان نفت اوپک بلکه برای دنیا متصور است، چالش کنترل کربن برای پیشگیری از گرم شدن کره زمین است. بر اساس برنامه‌های زیست محیطی بین‌المللی در چشم‌انداز سال ۲۰۲۰، اقداماتی باید انجام شود تا زمین بیش از ۲ درجه سانتی‌گراد گرم نشود. این برنامه‌ها در حالی برای کنترل گرمای زمین وجود دارند که جوکار عقیده دارد کاهش قیمت نفت می‌تواند برنامه‌های کنترل کربن را غیرعملیاتی کند. در واقع قیمت پایین نفت انگیزه استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر را از بین می‌برد و احتمالا کشورهایی مانند هند و چین که بیشترین تقاضا را برای نفت دارند به روند پیشین خود در استفاده از نفت ادامه داده و برنامه‌های زیست محیطی را به خوبی اجرا نخواهند کرد. در این میان مصرف گاز نیز به‌عنوان سوختی فسیلی که کمترین انتشار کربن را دارد، با چالش‌هایی مواجه خواهد شد. اما در نهایت این‌طور به نظر می‌رسد که چالش‌های یاد شده در بلند‌مدت، امنیت عرضه را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. از نگاه جوکار اگرچه قیمت پایین و افزایش عرضه نفت در کوتاه‌مدت می‌تواند امنیت انرژی مصرف‌کنندگان را تامین کند و حتی منجر به رشد اقتصادی کشورهایی مانند هند و چین شود، اما در بلند‌مدت تبدیل به تهدیدی برای آنها خواهد شد. کاهش درآمد کشورهای پیرو افزایش عرضه با قیمت‌های پایین می‌تواند بر سرمایه‌گذاری در بخش‌های بالادستی صنعت نفت اثرات منفی داشته باشد. این اتفاقی است که در بلند‌مدت روندی عکس به خود گرفته و باعث افزایش هزینه تولید نفت، کاهش توان تولید و در نهایت بالا رفتن قیمت نفت خواهد شد. در چنین شرایطی اگرچه به نظر می‌رسد نشست اخیر اوپک نسبت به نشست دوحه در فضای بهتری برگزار شد، اما باید دید این روند در آینده رو به بهبود بیشتری خواهد گذاشت یا تبدیل به جریانی علیه اعضای اوپک خواهد شد؟