عصر پترودلار در حاشیه خلیج فارس رو به افول است؟
خاورمیانه نفتی و ضرورت تجدیدپذیرها
طی دهه‌های گذشته خاورمیانه به مهم‌ترین قطب تولید نفت در جهان تبدیل شده است. باید در نظر داشت که نه تنها ذخایر موجود در منطقه از بزرگ‌ترین‌ها در جهان هستند، بلکه هزینه‌های پایین تولید که با کاهش ریسک سرمایه‌گذاری همراه می‌شود، پتانسیل این منطقه را افزایش داده است. با وجود انقلاب شیل در ایالات متحده، خاورمیانه در سال ۲۰۱۹ کماکان تقریبا نیمی از نفت جهان را تولید کرد.
در حالی که سوخت‌های فسیلی منبع عظیم ثروت و دارایی اصلی برای توسعه اقتصادی کشورهای خاورمیانه است، اما این کشورها کماکان تنوع قابل توجهی در اقتصاد خود ایجاد نکرده‌اند. ترکیبی از بی‌ثباتی سیاسی، عناصر محافظه‌کار داخلی و سیاست‌گذاری‌های اشتباه باعث شده تا قیمت جهانی نفت و پترودلارها دیکته‌کننده توسعه اقتصادی در منطقه باشد. به‌رغم وابستگی شدید به صادرات سوخت‌های فسیلی، برخی از کشورهای خاورمیانه در حال توجه بیشتری به پتانسیل انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. بهبود فرآیندهای تولید و مزیت مقیاس به شکل قابل توجهی هزینه‌های انرژی بادی و خورشیدی را به سطحی کاهش داده که در مناطق خاصی از سوخت‌های فسیلی ارزان‌تر است. خاورمیانه یکی از این مناطق است و به دلیل شرایط مساعد، ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای تجدیدپذیرها دارد. جهان همچنان با بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ دست به گریبان است و هنوز تاثیرات طولانی مدت آن بر تقاضا نفت نامشخص است. در حالی که برخی از کارشناسان در مورد بازیابی تقاضای نفت به دلیل بهبود شرایط اقتصادی در سال ۲۰۲۱ خوشحال هستند، چند نهاد برجسته حوزه انرژی انتظار دارند پیامد این بیماری همه‌گیر برای نفت در آینده هم منفی باشد. شرکت‌های برنشتاین انرژی (Bernstein Energy)، ریستاد انرژی (Rystad Energy) و آژانس بین‌الملی انرژی (IEA) انتظار دارند اوج تقاضای نفت در سال ۲۰۳۰، به دلیل تغییرات ساختاری در اقتصاد و فشارهای اجتماعی در اکثر کشورهای توسعه‌یافته رخ دهد. فروش فزاینده خودروهای برقی، تقاضای نفت را کاهش می‌دهد در حالی که هزینه‌های تولید انرژی بادی و خورشیدی هم کاهش خواهد یافت. انگیزه حرکت به سوی انرژی‌های جدید برای کشورهای صادر‌کننده نفت باید بدیهی باشد. اگر این کشورها می‌خواهند اهمیت و موقعیت خود در قرن ۲۱ را حفظ کنند باید انرژی‌های تجدیدپذیر را جدی بگیرند.
انتظارات درباره وقوع اوج تقاضای نفت در یک دهه آینده چالشی جدی برای خاورمیانه است. با وجود این اوپک همچنان در برابر این دیدگاه متخاصمانه برخورد می‌کند و انتظار دارد تقاضا تا سال ۲۰۴۰ افزایش یابد. این دیدگاه می‌تواند برای کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه دردسرهای بزرگی ایجاد کند، زیرا ضرورت تنوع در سبد انرژی را کاهش می‌دهد. علاوه بر تهدیدات کاهش درآمد، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های بادی و خورشیدی می‌تواند هزینه قبض‌های برقی را که در حال حاضر به شدت یارانه دریافت می‌کنند کاهش دهد و برق را ارزان‌تر کند. از سوی دیگر هم در حال حاضر از حجم قابل توجهی از نفت برای تولید برق استفاده می‌شود که در غیر این صورت می‌تواند صادر شود و سرمایه‌گذاری روی تجدیدپذیرها امکان درآمد نفتی بیشتر را هم فراهم می‌کند. ولیعهد محمد بن سلمان، حاکم پرسر و صدای عربستان سعودی، از برنامه بلند‌پروازانه توسعه «سعودی ۲۰۳۰» خود رونمایی کرد که در آن عرضه اولیه سهام نگین پادشاهی عربستان یعنی شرکت آرامکو (Aramco) باید بودجه لازم برای آن را تامین می‌کرد. عدم علاقه سرمایه‌گذاری نهادهای بزرگ در عرضه اولیه آرامکو خود نشانه‌ای از عدم قطعیت سودآوری نفت در درازمدت است. در حالی که جوامع غربی به شکل فزاینده‌ای نگران تغییرات اقلیمی هستند و دولت‌های متبوع خود را تحت فشار قرار داده‌اند، دولت‌های مستبد عربی توسعه سیاسی مشابهی را تجربه نمی‌کنند. باید در نظر داشت که حتی پکن نیز به دلیل آلودگی شدید در یک مسیر جاه‌طلبانه برای انتقال فاز انرژی قدم گذاشته است.
پتانسیل شگفت‌انگیز جغرافیایی خاورمیانه می‌تواند موتور انقلاب بعدی انرژی در منطقه باشد و البته برخی کشورها هم در حال حاضر چندین پروژه مهم در زمینه انرژی‌های نو را آغاز کرده‌اند. امارات متحده عربی از برنامه آغاز ساخت چند پارک بزرگ خورشیدی در سال ۲۰۲۱ رونمایی کرده است که همراه با نیروگاه هسته‌ای بَرَکَه می‌تواند تا اواسط قرن جاری نیمی از برق مورد نیاز این کشور را تامین کند.
عربستان سعودی نیز برنامه‌های بزرگی دارد و در حال حاضر کار روی یک نیروگاه بادی ۴۰۰ مگاواتی در سواحل شمال غربی کشور را آغاز کرده که با وجود عظیم نبودن پروژه، تجربه لازم برای پروژه‌های آینده را فراهم می‌کند. هیدروژن پاک به دلیل هزینه‌های پایین تولید در خاورمیانه، می‌تواند در آینده به یک محصول مهم صادراتی تبدیل شود. عربستان سعودی قصد دارد بزرگ‌ترین کارخانه هیدروژنی جهان را در شهر آینده‌نگرانه جدید خود یعنی «نئوم» احداث کند. به‌رغم اعلام این پروژه‌های مهم، هنگام بررسی اهداف واقعی این کشورها باید میزانی بدبینی را هم در نظر داشت. بر اساس اعلام آژانس بین‌المللی انرژی، تجدیدپذیرها تنها ۲۶ درصد از کل ظرفیت توسعه انرژی خاورمیانه در سال ۲۰۱۹ را در اختیار دارند که این منطقه را به یکی از بدترین نقاط جهان از این نظر تبدیل می‌کند. در بیشتر مناطق جهان، این عدد تقریبا ۳ برابر بیشتر است و این یعنی هنوز کارهای زیادی برای انجام دادن وجود دارد.
