مسجد و مدرسه سپهسالار شاهکار بزرگ معماری اسلامی تهران
آیینه شهر
گروه مسکن - میترا یافتیان: مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) که از بزرگترین شاهکارهای معماری اسلامی در تهران است از نزدیک‌ترین‌ تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول نشان دارد.

مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد و حدود 10مناره دارد و به اعتقاد برخی کارشناسان معماری گنبد دو گوشه خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.
همچنین گفته می‌شود در طرح کلی این بنا از مسجد جامع و مدرسه چهار باغ اصفهان و مسجد ابا صوفیه استانبول الهام گرفته شده است.
برداشت سپهسالار تلفیقی از هنر و مذهب
«حاج میرزاحسین خان سپهسالار قزوینی» صدراعظم دوره ناصرالدین‌شاه قاجار و برادرش «مشیرالدوله» بانیان این بنای بزرگ و نیز سازندگان ساختمان مجلس شورای ملی بودند. البته ساخت این بنا در دو سال پایانی عمر میرزاحسین خان سپهسالار آغاز شد، اما هزینه آن از محل عواید شخصی وی تامین شده و تکمیل مجموعه پس از مرگ او توسط برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله صورت گرفت. همچنین حاج ابوالحسن‌ معمار و استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی معماران اصلی مسجد و مدرسه بوده‌اند.
تاریخ نیز گواهی می‌دهد که طراحی و ناظر بنا میرزا مهدی‌خان شقاقی، ممتحن‌الدوله (1263-1327ه.ق) بوده البته به گفته برخی صاحب‌نظران تاثیر بسزای استاد حسن قمی در شکل‌گیری این بنا انکار‌ناپذیر است. از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است. هر چند این فضاها با ظرفیت بسیار بالا در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد سپهسالار در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌های بیشتر طراحی شده است.
این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون‌بر القای حس محصور و معین بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. این تدبیر در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختل نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید.
دیگر ویژگی معماری مسجد، مناره‌های متعدد آن در ابعاد نامنتظره است. امتداد نیم استوانه‌ای آنها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را نمایش می‌دهد.
اگرچه استفاده از ساعت به جای موذنه، نمونه‌های بسیار دارد، اما در این بنا مکمل مجموعه، حرکت‌های عمودی بوده و کاربرد آن بسیار به جا است. بنابراین گزارش، در گذشته صحن مسجد دارای چهار باغچه و چهار خیابان و حوض بزرگی بود که آب جاری قنات تهران مخصوص مدرسه و مسجد و عمارت بهارستان به آن راه می‌یافت. مصلای مسجد نیز به «چهل ستون» معروف است و در قسمت شرقی صحن قرار گرفته است. این مصلا دارای ۴۴ستون سنگی یکپارچه مرتفع است که در وسط هر چهار ستون طاقی محکم
برافراشته‌اند.


این بنا دارای 3ورودی در بخش شمالی است که به علت احداث کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون در سال 1342 خورشیدی مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شده است. در جبهه‌های غربی (ورودی اصلی)، شرقی و جنوبی نیز 3ورودی وجود دارد. ورودی اصلی با عقب‌نشینی نسبت به پیاده‌رو از الگوی جلوخان تبعیت کرده و ورودی شرقی نیز چنین الگویی را به صورت ساده‌تری دارا است. ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا در کوچه‌ای شش‌‌متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفا گشوده می‌شود. البته الان دیگر خبری از دارالشفا نیست و اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سوالات شرعی مراجعه‌کنندگان به مسجد تبدیل شده است.
در کنج شمال غربی بنا نیز تالار ستون‌داری به نام چهل شیر وجود دارد در مرکز آن و در میان هشت ستون حوض‌سنگی قرار دارد که آب‌انبار و وضوخانه مدرسه و مسجد بوده و از قنات اختصاصی مسجد به نام مهران، مجرایی داشته است. البته حالا دیگر این قنات خشک شده است.
بالای ایوان شمالی، ساعت بزرگ مسجد و مدرسه با دو صفحه قرار دارد یکی رو به صحن مدرسه و دیگری روبه جانب عمارت میرزا حسین خان سپهسالار. دنباله ایوان شمالی هم که سال‌ها پیش گلخانه زمستانی مدرسه بوده که از سال 1310شمسی به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده و حالا این تالار محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است.
ساختمان کتابخانه نیز در ضلع شمالی شرقی مدرسه قرار دارد که در سال ۱۳۱۳شمسی به صورت هماهنگ با مدرسه در دو طبقه و یک زیرزمین طراحی و ساخته شده است. قسمت غربی آن در سال‌ ۱۳۱۵شمسی به فرهنگستان علوم ایران اختصاص یافت که اکنون جزو ساختمان کتابخانه و بخشی از آن نیز جزو ساختمان اداری مدرسه محسوب می‌شود. البته در تاریخ آمده است که در سال ۱۲۹۷ه.ق سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضاد‌السلطنه آن را پایه‌گذاری کرد.
هم اینک نیز گنجینه‌ای با بیش از 4200 کتاب خطی به خط مولفان و نزدیک به 10هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.


مسجد و مدرسه سپهسالار در گذر زمان
سال ۵۷ با پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد و مدرسه سپهسالار به نام مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافت. این روزها مسجد و مدرسه عالی شهید‌مطهری میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبی، کشوری و لشگری است و به این اعتبار می‌توان آن را بنای یادمانی دانست که در تحولات سیاسی یکصد ساله اخیر مطرح بوده است.
در حال حاضر در بخش بالای کتابخانه مسجد نیز یک نمایشگاه دائمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار میرزا طاهر تنکابنی و مجموعه کتاب‌های سیدمحمد صادق طباطبایی و بسیاری دیگر از مجموعه‌های تاریخی و باارزش وجود دارد. همچنین قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار که متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود، در حال مرمت و بازسازی است.