مراقب باشید، اغلب گسل‌های تهران فعالند
گسل‌های تهران و احتمال وقوع زلزله
در این میان این سوال مطرح می‌شود که آیا علم با آن همه پیشرفتی که در بخش‌های مختلف داشته، نتوانسته راهی برای پیش‌بینی وقوع زلزله ایجاد کند؟
حدود کمتر از دو سال پیش محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور موفق شدند اولین دستگاه هشدار دهنده زلزله را در کوه‌های توچال تهران نصب کنند.
این دستگاه به لحاظ نوع کار و اطلاعاتی که پردازش می‌کند به مراتب قابل اطمینان‌تر از تجهیزات و وسایلی است که تا به حال برای پیش‌بینی وقوع زلزله طراحی شده‌اند.اما آیا با تجهیز تهران به دستگاه هشداردهنده زلزله می‌توان پایتخت را از وقوع زلزله‌ای ویرانگر مطلع کرد؟آیا می‌توان گفت چه زمانی زلزله در تهران خواهد آمد؟
برای پاسخ به پرسش‌های فوق و اطلاع از اقدامات پیشگیرانه با دکتر مرتضی طالبیان، رییس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران و دست‌اندرکار پروژه دستگاه هشداردهنده زلزله گفت‌وگویی کرده‌ایم که متن آن در زیر آمده است:
آقای دکتر، حدود یکسال و نیم پیش که اولین دستگاه هشداردهنده زلزله در توچال نصب شد، وعده دادید که دومین دستگاه مشابه را در سال ۸۵ در نقطه دیگری از تهران نصب می‌کنید. آیا این کار انجام شده است؟
دومین دستگاه هشداردهنده زلزله را قصد داریم در حصارک تهران نصب کنیم.
مطالعات اولیه انجام شده و عملیات حفاری نیز شروع شده است، اما با توجه به این که برای نصب دستگاه نیاز به حفر تونلی به عمق ۵۰ تا ۶۰متر است و نصب آن زمان می‌برد، هنوز پروژه به اتمام نرسیده است.
کاربرد دستگاه هشداردهنده زلزله چیست؟
دستگاهی که هم‌اکنون در کوه‌های توچال واقع در شمال تهران نصب شده است، روزانه امواج الکترومغناطیسی دریافتی از درون زمین را ثبت و منتقل می‌کند.
ما این امواج را پس از پردازش به صورت همزمان بر روی سایت اینترنتی سازمان قرار می‌دهیم. در حالت عادی داده‌هایی که دستگاه ارسال می‌کند، به صورت یکنواخت دیده می‌شود، اما اگر ناهنجاری خاصی دیده شود، احتمال ارتباط آن با زمین‌لرزه وجود دارد.
اگر امواج غیرعادی و آنرمالی از دستگاه مشاهده کنید، به مردم تهران هشدار می‌دهید؟
فعلا خیر، چرا که از نظر تئوری هنوز علم به آن حد نرسیده که بتواند مشخص کند کدام سیگنال حتما با زلزله همراه است و کدام نیست.
وقوع زلزله را هم نمی‌توان احتمال داد؟
خیر، در حال حاضر نمی‌شود وقوع زلزله را پیش‌بینی کرد.
پس این دستگاه هشداردهنده زلزله چه کاربردی دارد؟
ببینید، ما فعلا همین یک پیش‌نشانگر را مورد بررسی قرار می‌دهیم. اما برای پیش‌بینی زمین‌لرزه باید چندین پیش‌نشانگر را همزمان مطالعه کنیم.
اگر روزی بتوانیم چنین سیستمی را راه‌اندازی کنیم و سیگنال‌های غیرعادی را روی دستگاه‌های متعدد و به طور همزمان مشاهده کنیم، آن وقت می‌توانیم وقوع زمین‌لرزه را احتمال بدهیم.
امیدواریم تا آن زمان، دانش جهانی نیز پیشرفت بیشتری در این زمینه کرده باشد. در آن زمان، کشوری موفق‌تر خواهد بود که تاریخ و گذشته خود را در زمینه زلزله و زمین‌شناسی بهتر شناخته باشد.اگر الان بر روی اطلاعات دستگاه هشداردهنده زلزله کار نکنیم و ندانیم در تهران چه نوع ناهنجاری وجود دارد و سطح طبیعی ارتعاشات زمین چقدر است، در آینده نمی‌توانیم تشخیص دهیم که کدام ارتعاش، طبیعی و کدام‌یک بیانگر زمین لرزه احتمالی است.
دکتر طالبیان رییس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین‌شناسی
لذا لازم است از هم‌اکنون اطلاعات و دیتاهای لازم را جمع‌آوری کنیم.
برنامه‌ای برای نصب تعداد بیشتری دستگاه هشداردهنده دارید؟
بله، طبق برنامه قرار است برای استان تهران 5 تا 6 ایستگاه ثبت پیش‌نشانگرهای زلزله داشته باشیم. محل ایستگاه‌ها را مشخص کرده‌ایم. همان‌طور که می‌دانید ایستگاه اول در توچال است. ایستگاه دوم را در حصارک و ایستگاه سوم را هم احتمالا در دانشگاه امام حسین (ع) احداث خواهیم کرد. به احتمال زیاد به سمت دماوند می‌رویم، چرا که فاصله بین ایستگاه در این حالت بیشتر شده و امکان دریافت امواج از نقاط مختلف زمین در استان تهران را فراهم می‌کند. به هر حال، ایده‌آل این است که سه ایستگاه باقیمانده را در دماوند، کرج و جنوب تهران نصب کنیم. به ویژه اینکه در جنوب تهران مشکل داریم، زیرا این منطقه به صورت دشت بوده و دشت‌ها اغلب املاک شخصی هستند، لذا برای در اختیار گرفتن زمین و حفر چاه و احداث ایستگاه محدودیت داریم.
چه موقع می‌توان به دیتاهای دستگاه هشداردهنده زلزله اعتماد کرد و از آن برای هشدار به مردم تهران استفاده کرد؟
الان در ایستگاه توچال مشغول بررسی و شناسایی عواملی هستیم که بر روی دستگاه تاثیر می‌گذارند و باعث به وجود آمدن فرکانس‌ها و گراف‌های غیرعادی می‌شوند. طبیعتا تا شناسایی‌ها کامل نشود، نمی‌توان به جرات بگوییم ناهنجاری‌هایی که دستگاه شناسایی می‌کند، ناشی از وقوع زودهنگام یک زلزله است، یا خیر.
مطالعات بر روی این دستگاه چه زمانی کامل می‌شود؟
مطالعه ما بر روی دستگاه هشداردهنده زلزله در قالب یک کار پژوهشی است، نه کاربردی. پژوهش به آینده نگاه دارد، اما علم کاربردی به زمان حال توجه دارد. به طور کلی، علم پیش‌بینی زمین‌لرزه هنوز در مرحله پژوهش است. ما باید داده‌های کافی در این زمینه را جمع‌آوری کنیم تا بتوانیم بعد از چند سال به نتیجه برسیم.
آقای دکتر، اخیرا برخی از وجود گسل‌های پنهان یا مخفی در تهران نام برده‌اند. فرق این نوع گسل‌ها با گسل‌های شناخته شده پایتخت چیست؟
تا چند دهه پیش متناسب با رشد علم زمین‌شناسی، فکر می‌کردیم خیلی از گسل‌ها را می‌شناسیم. اما تجربه چند دهه اخیر ثابت کرده که هنوز خیلی از گسل‌ها ناشناخته مانده‌اند، به ویژه در چند سال اخیر با افزایش اطلاعات متوجه شده‌ایم که یکسری گسل‌هایی وجود داند که بسیار فعال‌تر هم هستند، در حالی که ما آنها را به خوبی نمی‌شناسیم.
در این میان، بعضی از گسل‌ها تا روی زمین امتداد دارند و لذا مشخص و واضح هستند و حتی می‌توان آنها را مشاهده کرد. اما برخی دیگر از گسل‌ها در اعماق زمین بوده و به سطح زمین نمی‌رسند. این گسل‌ها اغلب جوان‌تر بوده و با یکسری عوارض که بر روی زمین بر جا می‌گذارند، مشخص می‌شود. به عنوان مثال، یک کیک را در نظر بگیرید که از زیر در حال ترک خوردن است. این کیک از رو خمیده می‌شود. گسل‌های جوان اغلب چنین حالتی دارند و چون به وضوح در سطح زمین دیده نمی‌شوند، به آنها گسل پنهان گفته می‌شود.
در چند سال اخیر روش‌های مختلفی برای مطالعه گسل‌های پنهان شناخته شده‌اند که مهم‌ترین آن، روش زمین ریخت‌شناسی است که از روی ریخت زمین متوجه منطقه‌ای که گسل در آن وجود دارد، می‌شوند.
لطفا در خصوص تعداد و سایر مشخصات گسل‌های تهران توضیح دهید.
در خصوص گسل‌ها تعداد مطرح نیست، بلکه طول و درازای گسل و میزان فعال بودن آن مهم است. در واقع این دو عامل هستند که توان لرزه‌زایی هر گسل را مشخص می‌کنند. گسل‌هایی هستند که بسیار بزرگند، اما فعال نبوده و دوره فعالیتشان به پایان رسیده است. بر عکس گسل‌های کوچکی هم هستند که بسیار فعال می‌باشند. گسل‌ها از چند ده متر تا چند صد کیلومتر طول دارند. شما در تهران هر جا که چاله‌ای بکنید، ممکن است تعدادی گسل کوچک را ببینید. اما اهمیتی ندارد و تهدیدی برای لرزش تهران محسوب نمی‌شوند. آنهایی مهم هستند که حداقل 10 کیلومتر طول داشته و جوان هم باشند. در تهران به طور کلی سرتاسر شمال شهر و در حد فاصل دشت و کوه یعنی مناطقی که کوه از دشت جدا می‌شود، گسل وجود دارد. گسل شمال تهران، بزرگ‌ترین گسلی است که در این شهر وجود دارد. در جنوب تهران یعنی در کهریزک و ری نیز گسل داریم. بین اینها هم گسل وجود دارد، اما بزرگ‌ترین آنها در شمال تهران قرار دارد.
به تازگی گسل جدیدی در تهران شناسایی کرده‌اید؟
ما هم اکنون در بخش‌های مرکزی و داخلی تهران از جمله منطقه پارک پردیسان (بین‌بزرگراه همت و رسالت) کار می‌کنیم. در گذشته قادر بودیم گسل‌های کوچک را در این منطقه شناسایی کنیم، اما اکنون با استفاده از مطالعات زمین ریخت‌شناسی متوجه شده‌ایم که در زیر پارک پردیسان، یک گسل پنهان وجود دارد که نسبتا بزرگ است. در واقع تفاوت ارتفاعی که بین دو بزرگراه همت و رسالت وجود دارد، ناشی از وجود همین گسل بزرگ و پنهان در زیر منطقه پارک پردیسان می‌باشد.
کدام یک از گسل‌های تهران فعال شده‌اند؟
اغلب گسل‌های بزرگ منطقه تهران فعال هستند، اما به جز بخشی از گسل شمال تهران از روند و تاریخچه فعالیت مابقی اطلاع دقیقی نداریم. برای اینکه بدانیم یک گسل چند بار فعال شده، یکسری مطالعات دیرینه لرزه‌شناسی لازم است. به این مفهوم که روی گسل، ترانشه (کانال‌طویل) حفر می‌کنند و با مطالعه لایه‌های زمین می‌توان فهمید که آن بخش از گسل چند بار فعال شده و در چه زمان‌هایی چه زلزله‌هایی و با چه بزرگی ایجاد شده است. یکی از همکارانم (دکتر نظری) چند سال پیش قسمتی از گسل شمال تهران را بین تهران و کرج بررسی کرد و در آن ترانشه چندین رویداد قبلی را مشاهده کرد. با مطالعات وی مشخص شد که عامل چند زلزله در تهران همین گسل شمال تهران بوده است. اما برای گسل‌های دیگر هنوز این کار انجام نشده است.تهران گسل‌های داخلی خودش را دارد، اما اگر گسلی در فاصله 20 یا 50 کیلومتری تهران هم فعال شود، می‌تواند خطرناک باشد. گسل‌ها می‌توانند حتی بیش از 100 کیلومتر در طول فعال شوند و چندین شهر اطراف خودشان را تخریب کنند.
می‌توانید بگویید زلزله بعدی در تهران چه زمانی اتفاق می‌افتد؟
نمی‌توانیم به طور دقیق بگوییم. گسل‌های تهران اغلب دارای یک نظم نسبی هستند. یعنی با یک دوره تناوب زلزله ایجاد می‌کنند. ولی آخرین فعالیت همه گسل‌ها را نمی‌دانیم.
تعیین زمان زلزله مستلزم مطالعه همه گسل‌های تهران و مناطق اطراف آن است.
شناسایی گسل‌ها چگونه صورت می‌گیرد؟
برای شناخت گسل‌ها به ویژه گسل‌های پنهان، یکسری امواج را به داخل زمین می‌فرستند. سپس در مسیری که از قبل تعیین شده، گیرنده‌هایی نصب می‌شود تا این امواج را ثبت کنند.
از نحوه ثبت امواج بر روی گیرنده‌ها متوجه می‌شوند که در داخل زمین وضعیت به چه گونه‌ای است.
آیا نقشه‌ای از وضعیت گسل‌های تهران تهیه شده است؟
هفت سال پیش سازمان زمین‌شناسی طرحی اجرا کرد که به موجب آن کلیه حفاری‌هایی که در کوچه‌ها و خیابان‌های تهران انجام می‌شد، تک به تک مورد بازرسی قرار می‌گرفت.
از روی حفاری‌های آن دوره، یکسری اطلاعات تهیه کردیم که نتیجه‌اش به روز شدن و افزایش دقت نقشه گسل‌های تهران بود که در سال 1364 تهیه شده بود.
این نقشه با دقت یک دو هزارم تهیه شد و به پژوهشکده مطالعه سوانح طبیعی ارائه شد که الان هم در آنجا موجود است، اما اینکه چرا هنوز منتشر نشده، اطلاعی ندارم.
اگر منتشر شود می‌توان برنامه‌ریزی کرد که روی گسل‌ها ساخت و ساز نشود؟
گسل چه اینجا باشد و چه چند متر آن طرف‌تر، موقعی که فعال شود، منطقه وسیعی را تخریب می‌کند. ما نمی‌توانیم بگوییم فقط روی گسل ساخت و ساز نشود.
نکته مهم بعدی این است که ما با گسل‌هایی که می‌شناسیم، چه کاری کرده‌ایم؟
روی گسل‌هایی که سال‌ها پیش شناسایی شده و می‌دانیم نباید روی آن ساخت و ساز شود، الان پوشیده از ساختمان‌های کوچک و بزرگ است.
در واقع، شناسایی گسل‌های پنهان زمانی برای شهر تهران مفید است که توانسته باشیم از ساخت و ساز در اطراف گسل‌های شناخته شده قبلی جلوگیری کرده باشیم.
منبع: ماهنامه اقتصاد ایران
ارسال نظر