تجربه خانه‌های موقت در شانگهای

آیدا خواجه‌ای، سحر سلطانی

با نگرشی به توسعه شهرهای جدید دنیا می‌توان دو مقوله عمده را در طبقه‌بندی آنها به کار برد. مقوله اول مرتبط با تحولات اقتصادی و اجتماعی شهرهای مترقی و تجدید ساختار شهری و مقوله دوم شامل فشارهای خارجی منجر به تغییر عملکرد انفجاری شهرها در طول مدتی کوتاه است. شانگهای در دسته دوم شهرهای جدید جهان قرار می‌گیرد. طبیعتا این شهر یک شهر سنتی چینی نیست. چرا که ساختار آن بر اساس امتیازات و تحت پوشش نیروهای خارجی شکل گرفته است. این تحول سرمایه، زمینه‌ساز توسعه شانگهای در ابعاد مختلف اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی گشت و به تبع آن بسیاری از جنبه‌های معماری و اصول طراحی شهری نیز در این دوره (۱۹۴۹-۱۸۴۲) آماده تاثیر‌پذیری از غرب بودند.

همراه با توسعه سریع و موفقیت اقتصادی شهر شانگهای، جمعیت نیز رشد قابل‌توجهی داشت. میلیون‌ها مهاجر که اغلب کارگران تولیدی و برخی جزو سرمایه‌داران، کارمندان رده بالا، تحصیل‌کرده‌های خارج از کشور و خارجی‌ها بودند به سمت این شهر در حال توسعه گسیل یافتند. کل شهر تحت پوشش تجارت آزاد قرار داشت و اغلب مردم در فعالیت‌های تجاری و بازرگانی مشغول به کار بودند. در واقع شهر مبدل به خیابان‌های ۱۰ مایلی تجاری گشته و نام «پاریس شرق» را به خود اختصاص داد.

حال با این اوصاف این سوال در ذهن پیش می‌آید که چگونه می‌توان این سیل جمعیتی را بدون قطع استمرار فضایی تجارت در طول نمای اصلی خیابان به نحوی شایسته اسکان داد؟ این معضل نیازمند نگرشی نوین در حیطه معماری و طراحی شهری بود. بنابراین نخستین الگوی خانه‌سازی Lilong با سیستم خانه‌های موقت چوبی در شانگهای پایه‌ریزی شد. چندی بعد ساختارهای آجری و بتنی به‌تدریج جایگاه خود را در این سیستم ساختمانی تثبیت نمودند و طی مدتی کوتاه به الگوی اصلی خانه‌سازی در شانگهای مبدل گردیدند.

Lilong الگویی از مکان یابی فضای تجاری در امتداد نمای اصلی خیابان‌ها و بلوک‌های شهری و فضای مسکونی در بخش‌های میانی می‌باشد. این الگو علاوه بر تامین کدهای طراحی از طرف اهالی محلی نیز مورد توجه بسیاری قرار گرفت و اصول و مفاهیم به کار رفته در این الگوی بومی اسکان، ایده‌های فراوانی پیش روی طراحی‌های آینده گذاشت.مکمل سیستم خانه‌سازی Lilong بلوک‌های خیابانی بودند. فروشگاه‌ها نمای اصلی خیابان را اشغال می‌کردند و واحدهای مسکونی در فضای خالی میانی قرار می‌گرفتند. دسترسی به خانه‌ها از طریق تعبیه چند دهانه اغلب قوسی شکل در خیابان اصلی امکان‌‌پذیر بود. بنابراین از دید طراحی شهری شکل‌گیری دو نوع فضای شهری قابل رویت می‌باشد. اولی فضای کمربندی خارجی متشکل از خیابان‌های تجاری و فروشگاه‌ها در امتداد آن می‌باشد. این فضا در برگیرنده فعالیت‌های تجاری و جریان ترافیک و در واقع نمای خارجی شهر است. از خصوصیات این فضا می‌توان پویایی، آزادی و اتصال به تمامی قسمت‌های شبکه خیابان‌های شهر را نام برد. فضای دوم، فضای بلوک مانند داخلی متشکل از چند ردیف خانه‌های کم ارتفاع می‌باشد که بر خلاف فضای اول، محصور، آرام و امن است و ورودی‌ها به دلیل دسترسی به خیابان‌های شهری قابل‌کنترل هستند. این فضا مختص کاربری‌های مسکونی است.

منبع: آرونا

الگوی کلی خانه‌سازی Lilong

«Li» به معنای جوامع و «Long» به معنای مسیرها (کوچه‌ها) می‌باشد. به عبارتی ساده‌تر خانه‌سازی «Lilong» شیوه‌ای از فرم سکونت شهری بر‌اساس دو فاکتور «مسیر» و «جامعه» است.

ساختار سیرکولاسیون داخلی در برگیرنده یک زوج مسیر اصلی و چند مسیر فرعی می‌باشد. مسیرهای اصلی مستقیما به دروازه اصلی ورودی متصل شده اند که از طریق خیابان‌های شهری قابل دسترسی می‌باشد. قرارگیری در موقعیت‌های مرکزی سایت این مسیرها را به فضای سیرکولاسیون عمومی مبدل ساخته است که بیشتر جهت گردهم‌آیی و فعالیت‌های اجتماعی به کار می‌رود. مسیرهای فرعی در راستاهای موازی، بر مسیرهای اصلی عمود گشته و به واحدهای مسکونی ختم می‌شوند. اغلب این مسیرها بن بست بوده و درجه امنیت فضاهای داخلی را افزایش می‌دهند. رویکرد این الگو در ایجاد اتصالات قوی و دسترسی‌های سهل‌الوصول و قابل‌بسط می‌باشد. البته چارچوب مسیرهای اصلی و فرعی، گذشته از کارکرد حرکتی به عنوان بخشی از فضای زندگی مسکونی نیز محسوب می‌شود.

مکمل فضاهای مذکور واحدهای کوچک خدماتی - تجاری شامل داروخانه‌ها، دکه‌های روزنامه فروشی و... در مجاورت مسیرهای اصلی و یا منطقه ورودی می‌باشند که علاوه‌بر تامین نیازهای روزمره ساکنان بر غنای زندگی اجتماعی می‌افزایند.

ورودی و نقش آن در بهبود کیفیت فضایی

ایده استفاده از ورودی‌ها به عنوان عنصر منحصر به فرد اتصال سکونت‌گاه Lilong به ساختار شهری آن حاوی سه عملکرد به شرح زیر می‌باشد:

۱ - هدف از مفصل‌بندی ساده معماری ورودی، حفظ تداوم فضایی منظر خیابان‌های شهری است.

چنانچه حتی فروشندگان خیابانی نیز گاه امکان تشخیص این ورودی جهت دسترسی به فضاهای مسکونی را ندارد.

۲ - جانمایی اقتصادی ورودی‌ها منجر به استفاده صحیح از زمین و حفظ اراضی شهر می‌گردد. جالب است بدانیم که بخشی از این ورودی‌ها گاه مملو از فعالیت‌های تجاری در مقیاس کوچک است.

۳ - تعداد محدود ورودی‌ها کنترل امنیت محیط داخلی را تضمین می‌کند. ورودی‌های محدود، استفاده مناسب از فضاهای باز و مسیرها و احاطه ساکنان بر محیط بلا واسطه خود، سیستم نظارتی دقیقی را جهت تامین امنیت فضاهای داخلی فراهم می‌سازد. عرض کم معابر فرعی و بن‌بست بودن اغلب معابر نیز در تامین این فاکتور موثر می‌باشد.

بررسی نظام ساختاری Lilong

با نگاهی به پلان یک سکونت‌گاه Lilong می‌توان دریافت پوشش ساختمان متراکم‌تر از فضای باز می‌باشد و این امر رابطه صحیحی میان توده و فضا ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر void‌های مثبت خلق می‌شوند. فضای باز در یک سکونت‌گاه Lilongشکلی کاملا تعریف شده دارد. فضاهای خالی به عنوان مجرای ارتباطی فعالیت‌های اجتماعی و به تعبیری تداوم بخش فعالیت‌های جمعی و فردی و عرصه روابط متقابل می‌باشد. این ارتباط میان پر و خالی‌ها الگوی فضایی یک سکونت‌گاه Lilong را آشکار می‌سازد. فضای سرسرای ورودی که گذر از قلمرو مشترک به سمت حوزه نیمه عمومی را امکان‌‌پذیر می‌سازد، دروازه نیمه عمومی قابل رویت از جانب خیابان‌های شهری است که ورود افراد به فضای شخصی را نمایان می‌سازد. نوع دوم void‌ها مربوط به شبکه مسیرها و میادین است. بسط فضاهای مسکونی و ایجاد مکان‌هایی جهت مباحثه میان همسایگان نوعی سلسله مراتب سیستماتیک از جریان‌های شهری به سمت فضاهای محلی کنترل شده جهت برقراری ارتباط را به نمایش می‌گذارد. سلسله مراتب شبکه سازمانی از فضای عمومی به نیمه عمومی، نیمه خصوصی و خصوصی علاوه‌بر افزایش بازده حرکتی در مسیرهای اصلی، ایجاد امنیت و حفظ صمیمیت فضاهای مسکونی را نیز به دنبال دارد. این الگو مزاحمت ترافیک را کاهش داده و تداعی‌گر نوعی نظم و هویت واحد برای تمامی واحدهای مسکونی می‌باشد. در نتیجه محیطی آرام جهت فعالیت‌های مسکونی در حصار منطقه تجاری پر ازدحام فراهم می‌آید. بنابراین می‌توان گفت که الگوی خانه‌سازی Lilong ارتباطی واضح و سازمان یافته از روابط پر و خالی و بافت شهری تکامل یافته می‌باشد.

مطالعه Lilong بر مبنای تئوری مکان

فضا زمانی تبدیل به مکان می‌شود که دارای معنی مفهومی منتج از سوابق فرهنگی و منطقه‌ای باشد (راجر ترانسیک - ۱۹۸۶). انواع فضا متاثر از مقوله‌های مربوط به ویژگی‌های فیزیکی قابل‌تعریف است. حال آنکه هر مکان از ماهیتی منحصر به فرد برخوردار است. یک مکان، فضایی با ویژگی مجزا و سیستمی پایا است که مردم، رفتارها و ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خود را در آن بسط می‌دهند.خانه‌سازی Lilong در برگیرنده صفاتی است که در خلق مکان‌های معنی دار موثر می‌باشد. فرم منحصر به فرد دروازه ورودی و بسط تدریجی فضا از فضای عمومی به یک فضای نیمه عمومی مسکونی و حضور امنیت و کنترل در فعالیت‌های اجتماعی در مقیاس خرد همگی از عوامل غنی‌سازی هویت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فضای فیزیکی در Lilong می‌باشند. آنچه مسلم است ساخت یک محیط مسکونی جذاب تنها در سایه درک مسائل روانشناختی فعالیت‌های مسکونی، اعتقادات فرهنگی و مذهبی ساکنان و... امکان‌پذیر است و طراحان پروژه Lilong به این مطلب کاملا واقف بودند.