زندگی در زیرزمین
نگاهی به فواید و معایب زیرزمین‌ها
علی صالح النجا- مترجم: احمد جهان بخش
یکی از تغییراتی که به وضوح از زمان رهایی کویت از جنگ تجاوزگرانه عراق تا کنون در معماری کشور کویت مشاهده می‌شود، گسترش ساخت زیرزمین‌ها (Basement) در ساختمان‌های مسکونی مناطق مختلف این کشور است.

با اندکی تامل در معماری منازل قدیمی‌کویت می‌توان دریافت که ساخت زیرزمین‌ها در این کشور به شکل گسترده‌ای وجود نداشته است، چرا که در احداث ساختمان‌های آن زمان، بیشتر از مصالحی با جنس نرم و سست مانند گل، گچ، آهک، سنگ دریایی و انواع چوب استفاده می‌شد که تمام آن مصالح در برابر عواملی از جمله شرایط و عوامل جوی، حشرات زمینی، رطوبت و آتش مقاومت کمی‌داشته و از بین می‌رفته‌اند. یکی از ساختمان‌های مسکونی بازمانده از زمان گذشته که زیرزمین‌هایی در آن احداث شده است بنای قدیمی‌ «بیت السدو» است. این بنا که توسط خاندان مرزوق ساخته شده، مقر انجمن همکاری‌های حرفه‌ای سدو بوده و به خاندان بهبهانی فروخته شده است. کاخ شیخ خزعل نیز یکی دیگر از آن خانه‌ها است که خاندان الغانم آن را خریداری کرده است. در حال حاضر این دو ساختمان در مجموعه ساختمان‌های تاریخی کویت قرار داشته و وزارت تبلیغات و اطلاع رسانی از طریق شورای ملی فرهنگ، ادب و هنر در حال مرمت «بیت السدو» است. کار «بیت الغانم» از مرمت گذشته و به طور اسف باری ویران شده و در آستانه انهدام است.
زیرزمین چیست؟
در معماری، اصطلاح زیرزمین به آن بخش از ساختمان‌های مسکونی، تجاری، صنعتی مجهز و یا عمومی ‌اطلاق می‌شود که زیر سطح زمین به عمق حداقل یک طبقه از ساختمان ایجاد شود. ممکن است در یک ساختمان بیش از یک زیرزمین، یک به یک زیر هم احداث شود که در این صورت آخرین زیرزمین، پایه و اساس ساختمان خواهد بود. مانند آنچه در ساختمان‌های تجاری، به ویژه پارکینگ‌ها در نقاط مختلف کویت شاهد هستیم.
زیرزمین و نسبت‌های مجاز آن در ساختمان
احداث زیرزمین درصد مهمی‌از مساحت کلی هر ساختمان مسکونی را تشکیل می‌دهد، چرا که در حال حاضر مساحت آن جزو زیربنای ساختمان به حساب می‌آید اما براساس تعرفه‌های ساخت و ساز کشور کویت، جزو تراکم مجاز ساختمان به حساب نمی‌آید. به عنوان مثال، حتی ممکن است در زمینی با مساحت ۵۰۰ متر مربع، زیرزمینی به مساحت ۴۵۰ متر مربع و یا بیشتر احداث شود بدین صورت که بخشی از زمین از سمت نمای اصلی رها گشته و بنا عقب نشینی می‌کند تا به زیرزمین اختصاص یابد. این امر برای محافظت از ضررهای ناشی از ریزش خاک بر شبکه‌های برق، آب، تلفن و یا کانال‌هایی است که شهرداری یا دستگاه‌های دولتی به منظور توسعه زیرساخت‌ها پیش‌بینی می‌کند.اما ساخت زیرزمین‌ها اغلب هزینه‌های مالی قابل توجهی را در بر می‌گیرد که حتی گاهی به دو برابر قیمت ساخت خانه‌های روی زمین می‌رسد. دلیل افزایش این هزینه‌ها مسائل مختلفی را شامل می‌شود. مسائلی چون: خاک‌برداری زمین، تقویت و تحکیم ساختمان‌های همجوار جهت مصون ماندن آنها، تخلیه آب‌های زیرزمینی، استفاده از عایق‌ها به منظور جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت به داخل زیرزمین و ساخت دیوارهای بتن آرمه‌ای که در آن از سیمان مقاوم در برابر رطوبت و املاح گوگردی و غیره به جای سیمان معمولی استفاده می‌شود.
فواید زیرزمین
زیرزمین فواید متعددی دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود.
مخفی گاه و پناه گاه: زیرزمین مکان بسیار خوبی است برای مخفی شدن و پناه گرفتن به ویژه از چشم دشمنان. در گذشته زیرزمین‌ها را با درب‌ها و تونل‌های مخفی می‌ساختند تا در زمان نیاز برای اختفاء و یا گریختن، از آن کمک بگیرند. استفاده از زیرزمین به منظور مخفی شدن و محافظت از جان در برابر حملات هوایی و یا گازهای مضر، در ایام جنگ عراق علیه کویت به وضوح نمایان بود.
دوری از گرما و سرما: با توجه به اینکه زیرزمین در دل زمین احداث می‌شود، به نظر می‌رسد مکان خوبی برای فراهم آوردن شرایطی جهت دوری ساکنین خانه از بسیاری از سختی‌ها و مشکلات به ویژه ناملایمات جوّی و محیطی مانند کاهش و یا افزایش دما باشد. همانگونه که می‌دانیم خاک به دلیل داشتن مقدار زیادی سیلیکن عایق خوبی برای حرارت است. به همین جهت در می‌یابیم که زیرزمین در تابستان خنک تر و در زمستان گرم تر از تمام خانه‌های روی زمین است. همچنین این مکان به علت قرار گرفتن در زیر سطح زمین و به جهت داشتن دیوارها و ستون‌های بتنی، شرایط محافظت از توفان و بادهای ویرانگر را برای ساکنین فراهم می‌آورد.
وسعت زیربنای مسکن: مطمئنا در کویت بیشترین درصدی که ممکن است در هر خانه‌ای احداث شود و جزو مساحت مجاز (تراکم) ساختمان نیز به حساب نیاید زیرزمین است. بدین جهت می‌بینیم که بیشتر مالکان به ساخت زیرزمین در خانه‌هایشان روی آورده‌اند تا به منازلشان وسعت بیشتری داده و نیاز ساکنین خانه را در زمینه‌های مختلف مرتفع کنند.
تنوع در نحوه به کارگیری مسکن: با توجه به اینکه زیرزمین از نظر طراحی‌های معماری بخش مستقلی از ساختمان به حساب می‌آید، در کویت غالبا از آن به منظور برگزاری مناسبت‌های مختلف اجتماعی و مراسمی‌از قبیل جشن‌ها و نشست‌های خانوادگی که نیاز به مکان وسیعی دارد، استفاده می‌شود. برخی دیگر از مردم، زیرزمین را به عنوان مکانی وسیع و به دور از گرما، رطوبت و گرد و غبار برای بازی، سرگرمی‌ و فعالیت‌های کودکان و یا جایی برای پرداختن به ورزش‌های خانگی مانند شنا، وزنه‌برداری، پرورش اندام و غیره، مورد استفاده قرار می‌دهند. همچنین برخی از افراد لوازم منزل خود را در آن نگهداری می‌کنند. به ویژه بازرگانان که در زمینه تجارت و خرید و فروش فعالیت دارند، از این محل برای انبار کردن کالاهای خود استفاده می‌کنند.
آرامش و دوری از سر و صدا: غالبا ساکنان خانه‌های روی سطح زمین، با سر و صدا و هیاهوی بیرون از منزل مواجه هستند. زیرزمین مکان مناسبی است به دور از هیاهوی بیرونی. در عین حال خاک اطراف و درون زیرزمین مانند عایق صوتی عمل کرد و هرگونه همهمه و هیاهویی که امکان دارد در آنجا ایجاد شود را به خود جذب می‌کند. به همین جهت ساکنین خانه، غالبا از این مکان برای دوری از سر و صدا استفاده کرده و اتاقی برای خواب نیم‌روزی و نیز مکانی را برای بازی کودکان اختصاص داده‌اند تا آنها راحت و بدون هیچ قید و بندی نسبت به جنب و جوش و سر و صدا، به بازی و شادی خود بپردازند.
مشکلات زیرزمین
نفوذ آب‌های زیرزمینی: یکی از بیشترین مشکلاتی که مالکین خانه‌های زیرزمین دار از آن رنج می‌برند، نفوذ آب‌های زیرزمینی ورطوبت از راه شکاف‌ها و ترک‌های به وجود آمده در دیوار و یا از زمین اطراف آن، به داخل زیرزمین است. به‌رغم اینکه بیشتر خانه‌ها در زمین‌هایی شبه خشک و یا زمین‌هایی که آب‌های زیرزمینی در آن در عمق زیادی نسبت به سطح زمین قرار گرفته، ساخته می‌شوند، اما به مرور زمان و به دلیل افزایش تعداد ساکنین منطقه و گسترش باغچه‌های خانگی و سایر دلایل دیگر، درصد آب‌های زیرزمینی غالبا افزایش یافته و مشکلات فراوانی را برای صاحبان زیرزمین‌ها فراهم می‌آورد. این موضوع در اکثر منازل منطقه «القرین» و بسیاری دیگر از مناطق مسکونی کویت به وجود آمده است. علاوه بر آن بیشتر مناطق کویت تحت تاثیر درصد بالای آب‌های زیرزمینی است به گونه ای که آب‌، زیر سطح زمین حرکت کرده و با نیرویی به پیش می‌روند. مانند بسیاری از مناطق نزدیک دریا از جمله الشیوخ، الشامیه، کیفان، الدعیه، بنیدالغار، السامیه و غیره. صاحبان زیرزمین غالبا بیرون زیرزمین خود را با عایق‌هایی ساخته شده از فرآورده‌های نفتی مثل عایق‌های عربستانی، اماراتی و مانند آن می‌پوشانند. عایق‌های نوع اول روی تمام سطح زیرزمین پهن شده و بر آن بتن ریخته می‌شود و پس از تمیز کردن دیوارها از موانع و هر چیزی که باعث خرابی وخراش آنها شود لایه لایه به دیوار نیز چسبانده می‌شوند. امثال این عایق بر اثر حرارت ناشی از آتش استفاده شده برای چسباندنشان بر دیوار زیرزمین، مقداری از قدرت عایق بودن خود را از دست می‌دهند و این باعث می‌شود که عایق‌های ضعیفی باشند.
چاین عایق‌ها در زیر سطح زمین نیز بر اثر املاح گوگردی و غیره در معرض خوردگی و تحلیل رفتن قرار دارند. همچنین یکی از بارزترین معایب عایق‌های نوع اول این است که اگر به وسیله چیزی مانند میخ، بیل مکانیکی و یا لودر، یک پارگی و خراشی در آنها ایجاد و به حال خود رها گشته و تعمیر نشود، پیدا کردن جای نفوذ آب اگر غیرممکن نباشد بسیار مشکل خواهد بود. در این صورت عایق کیفیت خود را از دست داده و وجودش از اعتبار ساقط خواهد شد. صاحب زیرزمین نیز باید با متحمل شدن مشکلات و سختی‌های جدیدی عایق زیرزمین را بازسازی کند.
اما نوع دوم از عایق‌هایی که در مقابل آب مقاومت کرده و از نفوذ آب‌های زیرزمینی به داخل زیرزمین جلوگیری می‌کند، به صورت مایع و یا پودر مورد استفاده قرار می‌گیرد. نحوه عملکرد آن به گونه‌ای است که در برخورد با برخی از عناصر سیمان مانند کلسیم واکنش نشان داده، به تکه‌هایی از کریستال به هم پیوسته تبدیل شده و مانع نفوذ آب می‌شود.
البته این مواد نیز خالی از اشکال نبوده و بیشترین مشکلاتش در نحوه به کارگیری آن برای محافظت دیوارها و سطح زیرزمین متمرکز است. اما در عوض، برطرف کردن معایب این عایق راحت تر است چرا که آب از مکان مشکل دار دیوار و یا سطح زمین نفوذ می‌کند و به همین جهت برطرف کردن مشکل در همان مکان انجام می‌شود. این برخلاف عایق نوع اول است که آب همیشه در جست و جوی مضر باز، شل و ضعیف است تا آن را شکافته و از آن جا رخنه کرده و بر سطح زمین جاری شود.
جمع شدن آب باران: با توجه به پایین بودن زیرزمین از سطح زمین، این مکان به هنگام افزایش میزان بارندگی در معرض آب‌های بارانی قرار می‌گیرد چرا که در آن سیستم خوبی برای هدایت آب‌های باران به سطح زمین و رهایی از آنها وجود ندارد. یکی دیگر از مشکلاتی که در برخی از زیرزمین‌ها وجود دارد ارتباط کانال‌های آب‌های باران با کانال‌ فاضلاب است. این امر باعث می‌شود که چاه فاضلاب به سرعت پر شده و کثافات و آشغال‌های درون آن بیرون بریزد.به همین جهت باید قسمت پایینی چارچوب درب‌های بیرونی زیرزمین را با ارتفاع بلندتری ساخت تا از ورود آب‌های باران به داخل آن جلوگیری به عمل آید.
همچنین زیرزمین باید شیب‌های مناسبی داشته باشد تا آب‌های باران به سرعت و پیش از جمع شدن و یا نفوذ به داخل جاهای خالی آن دفع شود. علاوه بر آن ضروری است به منظور جلوگیری از بروز مشکلات آب‌های باران، مجاری این آب‌ها قبل از هر زمستان تمیز شود.
فاضلاب: مشکلات رهایی از فاضلاب یکی از مسائل نگران کننده صاحبان زیرزمینی‌ها است چرا که این آب‌ها نجس، کثیف و بدبو هستند. به این علت کانال‌های فاضلاب را نسبتا بزرگ در نظر گرفته و محتویات آن را کاملا با استفاده از یک پمپ دفع می‌کنند. در کنار آن نیز موتور دیگری را در نظر گرفته تا در مواقع اضطراری از آن استفاده کنند.هر یک از این دو موتور به لوله فاضلابی متصل است که انتهای آن یک سوپاپ قرار دارد. این سوپاپ اجازه عبور آب‌های مذکور را به چاه اصلی فاضلاب داده و مانع برگشت این آب‌ها به داخل لوله فاضلاب می‌شود. همچنین ورودی‌های کانال‌های فاضلاب باید مناسب و به اندازه کافی در نظر گرفته شود تا هیچ خللی در آنها ایجاد نشود و سرانجام به منظور رهایی از بوی بد فاضلاب، لوله‌های تهویه‌ای به چاه فاضلاب زیرزمین افزوده می‌شود تا ساکنین آن از این بوها اذیت نشوند.
مشکل تهویه: صاحبان زیرزمین غالبا از ایجاد منفذ و روزنه به اندازه کافی برای تهویه طبیعی این مکان غفلت می‌ورزند. در نتیجه اکسیژن زیرزمین کم و منو اکسید کربن آن زیاد شده و توازن هوای مناسبش به هم می‌خورد.
به همین دلیل بسیاری از بیماری‌ها مثل حالت تهوع، سرگیجه، تنگی نفس و سستی برای ساکنین زیرزمین پدیدار می‌شود و این همان پدیده «ساختمان‌های بیمار» است.تهویه صحیح نقش بسیار زیاد و مهمی‌در زیرزمین ایفا می‌نماید و ارتباط مستقیمی‌با به کارگیری ساکنین خانه و یا کناره‌گیری‌شان از آن دارد. هنگامی‌که زیرزمین فاقد سیـستم تهویه طبیعـی مناسب باشد، باید از سیستم تهویه صنعتی به وسیله ترکیب هواکش‌های مخصوص پاک و تازه کردن هوای زیرزمین استفاده شود.
کمبود نور طبیعی: نور طبیعی برای آسایش انسان و درک زمان مهم است.
بنابراین کسی که زیر زمین و در تاریکی زندگی کند، زمان از دستش رفته و احساس ناراحتی می‌کند. از این رو بیشتـر زیرزمین نشین‌ها تا جایی که امکان دارد زیرزمین خود را به سمت سطح زمین بالا می‌آورند.
انزوا و دوری از نشانه‌های حیات روی زمین: با توجه به اینکه ساکنین زیرزمین روزگار را در زیر سطح زمین سپری می‌کنند، در واقع به نوعی عزلت و گوشه نشینی دچار می‌شوند که تمام چیزهای بیرون از زیرزمین و روی سطح زمین، دور از نگاه‌های شان واقع می‌شود. اینچنین حالتی گاهی باعث رنج و دلتنـگی و البته گاهی نیز باعث خوشاینـدی برخی دیگر می‌شود.
به همین جهت است که بعضی‌ها به اهمیت پیوند زیرزمین با نور، هوا و آسمان پی برده و از طریق ایجاد روزنه‌های وسیع به برطرف نمودن احساس گوشه نشینی و پاسخ به تمام سلیقه‌ها و نیازها مبادرت ورزیده‌اند.
منبع: فصلنامه انجمن مهندسین کویت