گزارشی از یافته‌های مرکز تحقیقات مسکن و ساختمان درباره
چالش شهرها در برابر حریق ناشی از زلزله
در حالی که با اجرای برخی راهکارها نظیر تدوین مقررات و دستورالعمل‌های ویژه برای محافظت سازه‌ها در برابر حریق، استاندارد کردن لوازم و تاسیسات برقی، فرهنگ‌سازی عمومی و ایمن ساختن تاسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی در برابر زلزله می‌توان به میزان قابل توجهی از بروز آسیب‌های ناشی از وقوع حریق‌ها پس از زلزله پیشگیری کرد یا تبعات منفی حاصل از آن را کاهش داد.
به گزارش دنیای اقتصاد، پروژه بررسی حریق‌های ناشی از زلزله در جهان به سفارش کارگروه تخصصی زلزله و لغزش لایه‌های زمین (وابسته به ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور) توسط مهندس سعید بختیاری، عضو هیات علمی و مدیر بخش آتش مرکز تحقیقات مسکن و ساختمان و همکاران ایشان اجرا شد که چندی پیش نتایج حاصل از آن منتشر شده است.
بر این اساس، وظیفه اصلی این پروژه شناخت مشکلات و کمبودهایی بوده که برای تامین ایمنی شهرهای بزرگ در برابر حریق ناشی از زلزله باید برطرف شوند. در این پروژه توصیه‌هایی برای ۳ گروه اصلی مخاطبان شامل مسوولان، کارشناسان فنی و شهروندان ارائه شده است که به طور خلاصه در ادامه می‌آید:
فرهنگ‌سازی عمومی
بسیاری از وقایع حریق ناشی از زلزله بر اثر دلایلی رخ داده که در صورت توجه مردم در منازل و ساختمان‌ها قابل پیشگیری بوده است. از این جمله بخش زیادی از وقایع بر اثر سقوط وسایل گرمایش یا ذخیره ناصحیح سوخت در ساختمان‌ها رخ داده است. لذا عموم مردم باید به وسیله آموزش و اطلاع‌رسانی دقیق متوجه این موضوع شوند که وقوع زلزله و بروز حریق پس از آن، امری واقعی و بسیار محتمل است، بنابراین لازم است که نوع زندگی خود را با شرایط زلزله‌خیزی کشور منطبق و پیشگیری‌های لازم را در منازل و ساختمان‌های مورد استفاده خود برای مقابله با آثار این حوادث اتخاذ کنند. در این خصوص آموزش موارد زیر به عموم مردم از طریق رسانه‌های عمومی خصوصا رادیو و تلویزیون توصیه می‌شود:
- محل قرار دادن وسایل گرمایش و منابع حرارتی مانند اجاق گاز و بخاری‌ها به گونه‌ای باشد که اشیای قابل‌اشتعال در نزدیکی آنها نبوده و در صورت وقوع زلزله بر اثر ریزش قسمت‌هایی از ساختمان یا جابه‌جایی وسایل داخل ساختمان، تماس بین این مواد با وسایل گرمایش به راحتی ایجاد نشود.
- وسایل گرمایشی در حد امکان تثبیت و از سقوط آنها بر اثر حرکات لرزه‌ای جلوگیری شود.
- اهمیت استفاده از اجاق‌های دارای ترموکوپل و جایگزینی وسایل فاقد ترموکوپل برای مردم (هم از نظر ایمنی در شرایط معمولی و هم از نظر خطرات متعاقب زلزله) تبلیغ و تشریح شود.
- وجود یک کپسول آتش‌نشانی در هر منزلی می‌تواند از وقوع بسیاری از حوادث ناگوار جلوگیری کند. این موضوع از طریق رسانه‌ها تبلیغ شده و نحوه استفاده از کپسول‌های فوق در مدارس، ادارات و کارخانه‌ها آموزش داده شود.
- به مردم آموزش داده شود که تمام ساختمان‌های بلند و نیز ساختمان‌های مهم باید به سیستم‌های ایمنی حریق مجهز شوند و در هنگام انتخاب منزل یا محل کار، نسبت به این موضوع آگاه و حساس باشند. از موارد مهم که باید به مردم معرفی و اطلاع‌رسانی شود، استفاده از پوشش‌های محافظ حریق، سیستم‌های کشف حریق، حریق‌بندی روزنه‌های نفوذی، دمپرهای ضدحریق و شبکه‌های بارنده خودکار است.
تدوین و بازنگری استانداردهای لوازم و تاسیسات برقی و حرارتی ساختمان بخش قابل‌توجهی از وقایع حریق پس از زلزله به علت اتصالات الکتریکی یا اشتعال سوخت منابع حرارتی ساختمان رخ می‌دهد. اگرچه بخشی از این وقایع ممکن است ناشی از سهل‌انگاری مصرف‌کنندگان رخ داده باشد، اما بدون شک بخش قابل‌توجهی از این حوادث ناشی از عدم‌رعایت نکات فنی و استانداردهای مربوطه در مراحل طراحی، ساخت یا اجرای این تاسیسات است که لازم است مسایل زیر مورد توجه قرارگیرد:
- استانداردها و آیین کارهای سیم‌کشی‌های برقی در ساختمان‌ها با در نظر داشتن شرایط زلزله‌خیزی کشور مورد بازبینی کارشناسان قرار گیرد. از جمله یکی از مسایلی که در ایران هنوز جدی گرفته نشده است، تامین اتصال زمین در ساختمان‌ها و دستگاه‌های برقی است. وجود اتصال زمین در دستگاه‌های برقی در بسیاری از کشورها اجباری است. این موضوع علاوه‌بر جنبه‌های عمومی ایمنی (مانند جلوگیری از برق‌گرفتگی)، موجب پیشگیری از اتصال برق و آتش‌سوزی ناشی از آن نیز می‌شود.
- یکی از نکاتی که در زلزله کوبه مشاهده شده است، وقوع آتش‌سوزی به علت روشن شدن سریع ژنراتورهای اضطراری است که با ایجاد جرقه الکتریکی و انفجار گاز انباشته شده در محیط، موجب حریق شدند. لذا لازم است تا تعبیه وسایل هوشمند بر روی ژنراتورهای برق اضطراری بررسی و در صورت لزوم در استانداردهای مربوطه گنجانده شود به نحوی که در صورت وقوع حرکات لرزه‌ای از وصل سریع و اتوماتیک جریان برق در ساختمان بلافاصله پس از زلزله جلوگیری شده و این کار تنها پس از حصول اطمینان از وجود ایمنی در ساختمان (مثلا عدم‌وجود نشت گاز) توسط سیستم دستی انجام گیرد. در مورد محل نصب سیستم‌های دستی، به گونه‌ای که پس از زلزله به نحو مناسب در دسترس ساکنان (یا گروه‌های امداد) باشند، نیز باید بررسی و دستورالعمل‌های لازم تهیه شود.
- استانداردهای وسایل گرمایشی مانند اجاق‌ها و بخاری‌های گازسوز، نفتی یا برقی با توجه به شرایط زلزله‌خیزی کشور مورد بازنگری قرار گیرد. پیش‌بینی سیستم‌های ایمنی خودکار با دریافت حرکات لرزه‌ای یا نوسان‌های جریان قابل بررسی است.
- آیین‌کار استاندارد نصب و تثبیت مخازن سوخت تاسیسات گرمایشی ساختمان‌ها باتوجه به بارهای جانبی ناشی از زلزله تدوین شود.
تدوین مقررات، دستورالعمل‌ها و استانداردهای محافظت در برابر حریق
عدم وجود مقررات کامل و مناسب ایمنی ساختمان‌ها در برابر آتش یا عدم توجه به رعایت این مقررات می‌تواند باعث گسترش خسارات ناشی از حریق‌های پس از زلزله شود. از مسایلی که از این نظر بسیار حایز اهمیت است، می‌توان استفاده از مصالح مناسب، محافظت سازه در برابر آتش به وسیله پوشش‌های محافظ با در نظر گرفتن بارهای جانبی ناشی از زلزله، درنظر گرفتن دسترسی نیروهای آتش‌نشانی به ساختمان‌ها، پیش‌بینی امکانات مستقل و کمکی اطفای حریق در ساختمان‌ها (مثل شبکه‌های بارنده خودکار، لوله‌های آتش‌نشانی و کپسول‌های آتش‌نشانی)، حریق‌بندی روزنه‌ها و فضاهای خالی و توجه به محدودیت ذخیره سوخت در ساختمان را نام برد. لذا باید مقررات و دستورالعمل‌های محافظت ساختمان‌ها در برابر حریق برای هر دو دسته ساختمان‌های جدید و موجود با توجه به شرایط کشور تهیه و اجرا شود. همچنین لازم است استاندرادهای ایمنی حریق شامل روش‌های آزمون و طبقه‌بندی، استانداردهای ویژگی‌های محصولات ایمنی حریق و آیین کارهای مربوطه تدوین شوند. آزمایشگاه‌های مورد نیاز برای کنترل مشخصات استانداردهای حریق، شامل آزمایشگاه‌های رفتار مواد در برابر آتش، مقاومت در برابر آتش، کنترل سیستم‌های
کشف و اطفای حریق تجهیز شوند تا امکان نظارت و کنترل اجرای مقررات و استانداردها وجود داشته باشد.
ایمنی تاسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی در برابر زلزله
گاز شهری: شکست خطوط گاز شهری (و نیز خطوط نفت) جزو دلایل مهم وقوع و گسترش حریق پس از زلزله است. حریق‌های ناشی از این اتفاق در اکثر وقایع زلزله قابل توجه بوده است که نمونه‌های آن در این گزارش نیز به طور گسترده‌ای مشاهده می‌شود. به‌رغم پیشرفت‌های متعدد در زمینه ایمنی در دو کشور آمریکا و ژاپن (که هر دو نیز تجربه‌های زیادی در زمینه حریق‌های پس از زلزله در طول تاریخ داشته‌اند)، در هر دو شهر نورتریج و کوبه در سال‌های ۹۴ و ۹۵، شکست خطوط لوله نفت و گاز نقش عمده‌ای در ایجاد و گسترش حریق داشته است و بنابراین ضروری است:
الف) سیستم گاز شهری به نحو مطمئن به وسایل ایمنی حساس به زلزله مجهز باشد، به نحوی که جریان گاز در کلیه مناطق زلزله‌زده بلافاصله پس از وقوع زلزله قطع شود.
ب)استفاده از سیستم‌های خودکفا در ساختمان‌های مهم و واحدهای مسکونی در مجتمع‌های بزرگ و خانه‌های ویلایی که جریان گاز را به داخل ساختمان قطع، توسط شرکت گاز و متخصصان بررسی شود.
ج) رفتار سیستم‌های لوله‌کشی در برابر نیروهای زلزله با هدف جلوگیری از شکستگی و تقویت این خطوط توسط متخصصان تحقیق و آیین‌نامه‌های لازم در این خصوص تدوین شوند.تاسیسات و لوله‌کشی آب شهری: نیروی آتش‌نشانی بدون وجود منابع آب نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. در صورت فراهم بودن لازم، حتی در صورت عدم حضور نیروهای آتش‌نشانی امکان مهار حریق توسط مردم ممکن است وجود داشته باشد. قطع شبکه‌های آب‌رسانی از وقایع بسیار رایج در اکثر زلزله‌های بزرگ است. به عنوان مثال در زلزله نورتریج (1994) قطع سیستم آب‌رسانی بخش‌های مهمی از منطقه زلزله‌زده را تحت تاثیر قرار داد، به طوری که 6شکستگی اصلی و حدود 3000نشتی در خطوط لوله آب بر اثر زلزله رخ داد. ایستگاه‌های پمپاژ و مخازن ذخیره نیز متحمل خساراتی شدند. خسارات وارده بر سیستم منجر به کمبود آب شد و فشار آب در شیرهای آتش‌نشانی در بسیاری مناطق به شدت کاهش یافت. مشکلات شهر کوبه برای اطفای آتش‌سوزی‌های ناشی از زلزله نیز از مثال‌های مهم در سال‌های اخیر است که لزوم توجه بیشتر به منابع آب قابل دسترسی برای این مواقع را نشان می‌دهد. مقایسه بین دو رخداد نورتریج 1994 و کوبه 1995 در این خصوص مفید است.
در هر دو مورد آتش‌نشانی به علت شکستگی‌های ناشی از زلزله به آب لوله‌کشی دسترسی نداشته است و به ناچاراز منابع جایگزین استفاده کرده‌اند. در نورتریج آب استخرها کمک بسیار بزرگی بوده است و آتش‌نشانی توانست بخش مهمی از وقایع حریق را در طول 6ساعت تحت کنترل آورد، اما آتش‌نشانی کوبه در بسیاری از مواقع به آب دسترسی نداشت. به عبارت دیگر استخرهای متعدد موجود در نورتریج، در مقایسه با مخازن زیرزمینی کوبه کمک بهتری بوده‌اند.
در این خصوص پیشنهادهای
زیر ارائه می‌شود:
الف) مشابه با خطوط گاز، آیین‌نامه مربوط به ایمنی لوله‌کشی آب شهری در برابر زلزله تدوین شود.
ب) در خصوص منابع آب جایگزین، مطالعات و برنامه‌ریزی دقیق و مشترکی توسط سازمان آب، سازمان آتش‌نشانی و شهرداری‌ها صورت گیرد.
مسایل زیر قابل توجه است:
1 - امکان استفاده از چاه‌ها و قنوات در مناطق مختلف شهر برای پر کردن تانکرهای آتش‌نشانی بررسی شود.
۲ - مرکز مدیریت بحران شهر تهران هماهنگی‌های لازم را با استان‌های معین انجام دهد تا تانکرها و موتورپمپ‌های کمکی بلافاصله پس از وقوع زلزله به محل‌های مشخص برای کمک به اطفای وقایع حریق عزیمت کنند.
3 - در فضاهای سبز شهری و مراکز تفریحی استخرها و مخازن آب مقاوم در برابر زلزله پیش‌بینی و توسعه داده شود.
۴ - ساختمان‌های مهم نظیر ساختمان‌های ستادی و برج‌ها به تجهیزات خودکفای اطفای حریق مانند شبکه‌های بارنده خودکار مقاوم در برابر زلزله مجهز شوند.
مخابرات: حفظ ارتباطات پس از زلزله از مهم‌ترین نیازهای لازم برای حفظ هماهنگی‌ها و امنیت است. مردم باید از اقدامات مسوولان مطلع شده و هماهنگی‌های لازم بین آنها به وجود آید. لذا باید ایمنی خطوط ارتباطی و امکانات رسانه‌‌ای (رادیو و تلویزیون) در برابر زلزله بررسی و تقویت‌های لازم صورت گیرد.
برنامه‌ها و امکانات شهری
مشکلات ناشی از برخی جوانب نامناسب طراحی شهری تاثیر مهمی در گسترش حریق‌های ناشی از زلزله در شهر دارد.
شهرهایی که در آنها ساختمان‌ها به طور متراکم در کنار یکدیگر قرار داشته باشند و خیابان‌ها و کوچه‌های تنگ در آنها زیاد باشد، در برابر خطرات حریق ناشی از زلزله بسیار آسیب‌پذیر خواهند بود.
در اینگونه مناطق دسترسی نیروهای آتش‌نشانی با سختی بسیار زیاد همراه خواهد بود و حوادثی نظیر ریزش ساختمان‌ها یا ازدحام نیروهای آتش‌نشانی با ساختی بسیار زیاد همراه خواهد بود و حوادثی نظیر ریزش ساختمان‌ها یا ازدحام مردم و اتومبیل‌ها می‌تواند باعث مسدود شدن معابر شود.فضاهای سبز و نیز سایر فضاهای باز فاصله‌ای بین بلوک‌های ساختمانی ایجاد می‌کنند که می‌تواند از گسترش حریق به سایر مناطق جلوگیری کند و استخرها، منابع کمکی خوبی برای تامین آب هستند.نمای ساختمان‌ها نیز می‌تواند از نظر ایمنی جانی پس از زلزله خطرآفرین باشد. نماهای قابل اشتعال یا غیرمقاوم در برابر نیروهای زلزله به هیچ وجه برای شهرهای زلزله‌خیز مناسب نیستند و می‌توانند بر اثر ریزش یا مشتعل شدن، خسارات جانی و مالی به همراه داشته باشند.لذا پیشنهاد می‌شود در برنامه‌های توسعه و بهسازی شهری به نکات زیر توجه شود:
۱) پیش‌بینی برای محورسازی حریق در بلوک‌های شهری باید به عنوان یک دستور کار جدی در طراحی و توسعه فضاهای شهری در نظر گرفته شود. از آن جمله توسعه فضاهای سبز یا باز داخل شهری برای جلوگیری از گسترش حریق بین بلوک‌های ساختمانی بسیار کارساز است.
2) مطالعه تجربه‌های سایر کشورها در زمینه آتش‌سوزی‌های پس از زلزله نشان داد که استخرهای درون‌شهری (مانند استخرهای درون پارک‌ها) تاثیر مثبتی به عنوان جایگزین آب شهری داشته‌اند و از این نظر به مراتب بهتر از آب‌انبارهای زیرزمینی بوده‌اند.
توسعه این استخرها توسط شهرداری‌ها با مشورت مستقیم با سازمان آتش‌نشانی توصیه می‌شود.
3) پهنای عبوری در خیابان‌ها باید با توجه به تراکم زندگی و فعالیت‌های درون آنها و عملکرد دسترسی که بر عهده دارند، اصلاح شود. به عنوان مثال خیابان‌های تنگ در مناطق پرتراکم باید تعریض شوند.
۴) گسترش هیدارنت‌های آتش‌نشانی خصوصی در مناطق پرتراکم و معابر تنگ با نظر سازمان آتش‌نشانی انجام گیرد. همچنین موضوع پیش‌بینی مدارهای جایگزین و مجزا از شبکه آب تهران برای شیرهای آتش‌نشانی قابل بررسی است.
5) از صدور جواز کسب برای فعالیت‌های کارگاهی بالقوه خطرناک در جوار مناطق مسکونی جلوگیری شود.
۶) لازم است تا وضعیت انبارها و کارگاه‌های تولیدی داخل و حاشیه شهر از نظر ایمنی حریق بررسی و در صورت نیاز اصلاح وضعیت یا انتقال آنها به خارج شهر برنامه‌ریزی شود.
7) جلوگیری یا محدودسازی استفاده از نماهای قابل اشتعال در ساختمان‌ها مورد مطالعه قرار گیرد.
۸) لازم است شرایط ایمنی در فروشگاه‌های مواد شیمیایی در سطح شهر از نظر نوع مواد، مقدار، نحوه نگهداری و غیره، بررسی کارشناسی و در صورت نیاز ساماندهی لازم صورت گیرد.
9) در طراحی مجموعه‌های مسکونی و به ویژه مجموعه‌های بلندمرتبه، مسیرهای دسترسی نیروهای امداد به نحوی طراحی و مشخص شود که از ایجاد هرگونه مانع و مسدود شدن آن در هنگام بروز سانحه (زلزله) جلوگیری شود.
۱۰) تعیین حریم کاربری‌های مخاطره‌آمیز نظیر پمپ‌های بنزین و مخازن سوخت باید با توجه به شرایط اضطراری وقوع حریق پس از زلزله انجام پذیرد و در صورت لزوم با بازبینی وضعیت موجود، اصلاحات لازم صورت گیرد.
امکانات و تجهیزات سازمان‌های آتش‌نشانی
نیروهای آتش‌نشانی، عامل اصلی مبارزه با حریق بوده و به علاوه دارای مسوولیت‌های زیادی در خصوص امدادرسانی به مردم در شرایط بحرانی پس از زلزله هستند. لازم است تا نیازهای سازمان آتش‌نشانی برای فعالیت‌های امداد و نجات پس از زلزله و به خصوص مبارزه با حریق‌های ناشی از زلزله بررسی و فراهم شود. از جمله مهم‌ترین موارد را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
- ساختمان‌های آتش‌نشانی باید در برابر زلزله مقاوم باشند. این موضوع باید در ساخت ایستگاه‌های جدید به طور کامل مد نظر قرار گرفته و برای ساختمان‌های موجود نیز مقاوم‌سازی صورت گیرد.
- نیازهای سازمان آتش‌نشانی از نظر تعداد ایستگاه‌ها، تجهیزات و ماشین‌آلات بررسی و تامین شود.
- امکانات ارتباطی سازمان و ایمنی آنها نسبت به زلزله بررسی و در صورت نیاز تقویت شود.
- تامین نیروی انسانی حرفه‌ای مورد نیاز برای سازمان‌های آتش‌نشانی، خصوصا در شهرهای بزرگ بسیار حائز اهمیت است.
- نیروهای حرفه‌ای آتش‌نشانی به تنهایی برای غلبه بر اوضاع در شرایط بحرانی کافی نخواهند بود، بنابراین لازم است نیروهای مردمی داوطلب توسط این سازمان جذب و دائما آموزش داده شوند. استفاده از تجربه‌های سایر کشورها به‌خصوص شهری مانند کوبه ژاپن در این خصوص توصیه می‌شود.
سازماندهی مدیریت بحران
دبیرخانه طرح جامع مدیریت بحران در شهر تهران از سال 79 فعالیت خود را آغاز کرد. این طرح دارای سه مدیریت اصلی شامل؛ بخش امداد و نجات، بخش اسکان و بخش پشتیبانی است که هر یک دارای کمیته‌های مختلف هستند. از جمله آن کمیته آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در مدیریت امداد و نجات دایر شده است. هماهنگی بین سازمان‌های مختلف در شرایط بحرانی پس از زلزله‌های شدید باید توسط دبیرخانه مربوطه بررسی و برنامه‌ریزی شود. در شهر کوبه ژاپن، در مواردی ضعف مدیریت بحران باعث گسترش حوادث شد. از جمله مسائل ترافیک، عدم استفاده صحیح از منابع آب به دلیل نگرانی از اتمام آب آشامیدنی و عدم توزیع صحیح نیروها از جمله این موارد بوده است.
آمادگی و تمرین مرتب نیروهای انتظامی برای حفظ نظم
یکی از مشکلاتی که پس از بحران‌های طبیعی در بسیاری از کشورها رخ می‌دهد، حرکات افراد اوباش برای غارت اموال دیگران است که گاهی همراه با ایجاد آتش‌سوزی‌های عمدی نیز صورت می گیرد. اگر چه خوشبختانه وجود فرهنگ والای اسلامی و ایرانی، بروز بی‌نظمی‌های اینچنینی در ایران را به حداقل می‌رساند، اما حفظ آرامش و امنیت جامعه لازم است برای پیش‌بینی‌های کاملی از این نظر صورت گیرد.
همچنین بی‌نظمی‌های ناشی از اضطراب و بی‌تدبیری افراد پس از وقوع زلزله قابل تصور است. از این روضروری است حوادث و بحران‌های ناشی از بی‌نظمی، حرکات اوباش و به خصوص وضعیت ترافیک به طور دقیق بررسی شود و پیش‌بینی‌ها و تمرین‌های لازم توسط نیروی انتظامی برای کنترل کردن اوضاع صورت گیرد.
بررسی و بهسازی ساختمان‌های مهم از نظر ایمنی در برابر آتش با توجه به خطرات زلزله
لازم است تا ساختمان‌های مهم و استراتژیک مانند ساختمان‌های مهم دولتی، مجلس، ساختمان‌های ستادی، انتظامی و مشابه از نظر وضعیت ایمنی در برابر آتش با در نظر گرفتن شرایط لرزه‌خیزی کشور بررسی و طبق برنامه‌‌ای منظم و اولویت‌بندی شده، بهسازی‌های لازم روی آنها صورت گیرد.
ارسال نظر