برون مرزسپاری سفید و جلوگیری از مهاجرت نخبگان

رسول رمضانیان دانشگاه صنعتی شریف، دانشکده علوم ریاضی ایران به علت دارا بودن ثروت نفت، جمعیت بزرگی از کارگران یقه‌سفید(۱) غیرفعال را بدون هدف تربیت کرده است. با توجه به این موضوع، در این کوته‌نوشت، به بهره‌گیری از مدل کسب‌و‌کارِ برون مرزسپاری سفید به‌عنوان راهکاری برای رفع مشکل بیکاری و جلوگیری از مهاجرت نخبگان خواهیم پرداخت. در ایران صنعت و سرعت رشد آن عقب‌مانده‌تر از سطح پژوهش و دانشگاه‌های این کشور است. این امر به این دلیل است که به علت وجود ثروت نفت، دولت‌ها در ایران انگیزه کافی برای صنعتی شدن و درآمدزایی از طریق آن را نداشته و بیشتر کوشیده‌اند تا به مردم از روش‌های مختلف از پول نفت یارانه بدهند. یکی از این یارانه‌ها، یارانه بخش آموزش است که سبب شده ایران با انبوهی از نیروهای متخصص و تحصیلکرده روبه‌رو باشد که برای آن تخصص‌ها جایگاهی در صنعت داخلی وجود ندارد. اگر پول نفت نبود که تحصیلات عالی رایگان ایجاد کند آن موقع مردم این کشور وقت خود را صرف یادگیری تخصص‌هایی که به صنعت داخلی و درآمدزایی ارتباطی ندارند، نمی‌کردند و دانشگاه‌ها نیز مجبور بودند با توجه به نیاز مشتری محصول آموزشی خود را ارائه دهند. در واقع، با استفاده از یارانه نفت، «آموزش» در زمینه‌هایی که صنعتی برای آنها در داخل کشور وجود ندارد صورت گرفته است. این امر سبب شده است که ایران تبدیل به استخری از کارگران یقه‌سفید شود که نه حاضرند تن به کار‌های کارگران یقه‌آبی(۲) بدهند و نه توان و سواد راهبری تجارت و کارفرمایی در بازار رقابتی را دارند.

از طرفی ایران دارای جمعیتی است که رو به میانسالی می‌رود و بخش قابل‌توجهی از این جمعیت دوران تحصیل خود را پشت‌سر گذاشته‌اند. پول نفت و نسل انبوه متولدین دهه ۶۰ سبب شده است که ایران در حال حاضر کشوری غیرصنعتی با جمعیت بزرگی از نیروهای متخصص باشد، حال آنکه در یک اقتصاد سالم و غیرنفتی چنین شرایطی رخ نمی‌دهد. وجود جمعیت بزرگی از نیروهای متخصص و در حال پیر شدن، برای ایران هم یک تهدید و هم یک فرصت است.

کشور چین نیز به علت جمعیت بسیار زیادش یک استخر بزرگ از کارگران یقه‌آبی است. در دو دهه گذشته، کشور چین با رها کردن خود از بیماری‌های هویتی و ایدئولوژیک، این استخر بزرگ را با استفاده از برون مرزسپاری(۳) جهانی تبدیل به یک فرصت برای تولید ثروت کرده است. در این دو دهه، شرکت‌های صنعتی کشور‌های توسعه‌یافته به‌منظور کاهش هزینه‌ها با استفاده از آربیتراژ دستمزد کارگران یقه‌آبی چین (نسبت به کارگران یقه‌آبی کشورهای توسعه یافته)، تولید محصولات صنعتی خود را به چین برون مرزسپاری کرده‌اند که این امر سبب شکوفایی اقتصاد چین شده است. حاکمیت چین، با پایین نگه داشتن ارزش یوآن، این کشور را به بزرگ‌ترین مقصد برون مرزسپاری آبی جهان تبدیل کرده است. در واقع، چین به جای صادر کردن کارگران یقه‌آبی به وارد کردن کار برای این کارگران پرداخته است.

همانند چین ایران نیز می‌تواند از برون‌مرزسپاری کشورهای صنعتی بهره‌ای وافر بگیرد. البته چون استخر ایران به لطف پول نفت پر از کارگران یقه‌سفید است، به جای برون مرزسپاری آبی، برون مرزسپاری سفید مناسب ایران خواهد بود. کشور ایران دارای تعداد زیادی از پژوهشگران و متخصصان ارزان‌قیمت است که برای شرکت‌های بزرگ صنعتی کشورهای توسعه‌یافته وسوسه‌انگیز است. برون مرزسپاری سفید برای جامعه در حال پیرشدن ایران یک فرصت استثنایی است تا قبل از رسیدن به دوران از کارافتادگی آینده را تامین کنند. در حال حاضر ایران کارگران یقه‌سفید تربیت‌شده توسط پول نفت را صادر می‌کند و بهره‌گیری از برون مرزسپاری سفید به معنای وارد کردن کار برای این کارگران خواهد بود.

در این نوشتار، به برون مرزسپاری برای کارگران یقه‌آبی با واژه برون مرزسپاری آبی و به برون مرزسپاری برای کارگران یقه‌سفید با واژه برون مرزسپاری سفید اشاره خواهیم کرد. در برون مرزسپاری آبی، تولید محصول به کارگران یقه‌آبی کشوری دیگر واگذار می‌شود و در برون مرزسپاری سفید طراحی، اختراع، نوآوری و تحلیل بازار محصول به کارگران یقه‌سفید کشوری دیگر واگذار می‌شود.

برون مرزسپاری سفید چیست؟

جهانی‌سازی و شبکه اینترنت محملی را برای شرکت‌های صنعتی کشورهای توسعه‌یافته فراهم کرده است که به برون مرزسپاری شغل‌های کارگران یقه‌سفید این کشورها بپردازند. این برون مرزسپاری هرچند به مذاق کارگران یقه‌سفید کشورهای توسعه‌یافته خوش نمی‌آید، اما به دلایل زیر اجتناب‌ناپذیر است:

۱- قوانین سرمایه‌داری بازار آزاد و جهانی‌سازی: این قوانین سبب می‌شود که سرمایه‌دار آزادانه بتواند برای کاهش هزینه‌های خود به فکر فرستادن کار به خارج از مرزها باشد.

۲. آربیتراژ دستمزد: ارزان بودن کارگران یقه‌سفید در کشورهای در حال توسعه برای سرمایه‌داران وسوسه‌انگیز است.

۳. افزایش خلاقیت و نوآوری: یک شرکت با محدود نکردن خود به کارگران یقه‌سفید داخل کشورهای توسعه یافته، از استعدادهای نشکفته کشورهای در حال توسعه برای نوآوری، اختراع، طراحی و... بهره می‌جوید.

۴. اینترنت: اینترنت و انتقال آسان اطلاعات امکان، برون مرزسپاری شغل‌های کارگران یقه‌سفید را ممکن ساخته است.

تعریف: برون مرزسپاری سفید، عبارت است از سپردن کارهایی چون:

* تحقیق و توسعه (R&D) شرکت‌ها

* برنامه‌نویسی، کدنویسی و تولید نرم‌افزار

* تحلیل و پردازش داده‌های شرکت‌ها

* تحقیقات تجاری و بازار

* و هر کار دیگری که بتوان آن را از طریق اینترنت منتقل کرد

برون مرزسپاری به‌عنوان مدلی از کسب و کار، در ابتدا تنها با برون مرزسپاری آبی شناخته می‌شد به این ترتیب که شرکت‌های صنعتی در کشورهای توسعه‌یافته تصمیم گرفتند که تولید انبوه خود را به کشورهای در حال توسعه که نیروی کار ارزان‌تر دارند ببرند و بخش طراحی، نوآوری و اختراع را در دست خود نگه دارند.

اما با ظهور اینترنت، برون مرزسپاری شغل‌های کارگران یقه‌سفید نیز مطرح شد. با برون مرزسپاری سفید بخش‌های طراحی، نوآوری و اختراع نیز به کشورهای در حال توسعه واگذار می‌شود تا شرکت‌های صنعتی کشورهای توسعه‌یافته بتوانند روی رقابت تجاری و راهبری بیزینس متمرکز شوند.

در واقع، برون مرزسپاری سفید هدیه ناخواسته سرمایه‌داری به کشورهای در حال توسعه (همانند هند، چین، سنگاپور، ایران و ...) است که سبب می‌شود کارگران یقه‌سفید (پژوهشگران، مخترعان و ...) در کشورهای توسعه‌یافته فرصت‌های شغلی خود را از دست دهند تا سرمایه‌داران به‌منظور کاهش هزینه‌ها و تمرکز روی راه‌های تجاری، با برون مرزسپاری این مشاغل تخصصی بتوانند در بازار رقابتی برنده باشند.

به زبان ساده‌تر اگر شرکت‌های بزرگی چون مایکروسافت، گوگل و... مطمئن باشند که پژوهشگرانی در دانشگاه صنعتی‌شریف بخشی از تحقیق و توسعه این شرکت‌ها را با یک‌سوم قیمت پژوهشگران دانشگاه ‌هاروارد و با همان کیفیت انجام می‌دهند، قوانین کاپیتالیسم، فرهنگ سرمایه‌داری و رقابت نفس‌گیر بازار آزاد، سبب خواهد شد که مایکروسافت، گوگل و... صنعتی‌شریف را برای برون مرزسپاری تحقیق و توسعه خود انتخاب کنند که منجر به منفعت پژوهشگران صنعتی‌شریف و البته متضرر شدن پژوهشگران ‌هاروارد خواهد شد.

هند نمونه‌ای موفق از مقصد برون مرزسپاری سفید جهانی

هند موفق‌ترین ملتی است که توانسته است از برون مرزسپاری سفید (هدیه ناخواسته سرمایه‌داری) بهره‌برداری کند. هند دارای دانشگاه‌های بسیار خوبی است و به خاطر جمعیت زیادش، طبقه متوسط آن به اندازه کل جمعیت اروپا است. بخش قابل‌توجهی از این طبقه متوسط دارای مدارک عالی دکتری PhD در حوزه‌های تخصصی مختلف است که حاضرند کار یک کارگر یقه سفید در آمریکا را با قیمتی بسیار پایین‌تر انجام دهند. وجود این طبقه سبب شده است که هند تبدیل به بزرگ‌ترین مرکز برون مرزسپاری سفید شرکت‌های صنعتی ایالات متحده شود؛ به‌طوری‌که شهر بنگلور را دره سیلیکون هند می‌نامند. دره سیلیکون در ایالات متحده جایگاه ستاد راهبریِ شرکت‌های بزرگ صنعتی چون Google, Yahoo, Facebook, eBay, Intel, Cisco, Apple است، به همان سان، بنگلور نیز جایگاه شرکت‌های معروفی چون Infosys و wipro است که برون مرزسپاری سفید شرکت‌های صنعتی دره سیلیکون را انجام می‌دهند. شرکت Infosys مقصد برون مرزسپاری سفید شرکت‌های بزرگ در صنایع مختلف است. طراحی بال هواپیما برای شرکت‌های هواپیماسازی چون بوئینگ و ایرباس، مدیریت و تحقیقات مالی بانک‌های معروف سوئیس و تولید و تست نرم‌افزار برای شرکت‌هایی چون مایکروسافت، حوزه‌های مختلفی هستند که Infosys نقش مقصد برون مرزسپاری را بازی کرده است.

بنگلور را می‌توان بزرگ‌ترین و موفق‌ترین مقصد برون مرزسپاری تحقیق و توسعه شرکت‌های صنعتی معروف دنیا دانست که در فرآیند جهانی‌سازی نقش استخری از استعدادها را برای نوآوری، اختراع و پژوهش بازی می‌کند:

هندی‌ها مردمی چندفرهنگی هستند که این چندفرهنگی بودن به آنها آموخته است که چگونه به‌طور مسالمت آمیزی با ملت‌های دیگر مراوده کنند. هندی‌ها در دوران استعمار انگلیس مهارت‌های اجتماعی زیادی را از آنها آموخته‌اند و توانسته‌اند پیوندهای فرهنگی- تجاری مناسبی را با غرب برقرار کنند. یکی از این پیوندها تسلط هندی‌ها به زبان انگلیسی است که در این مورد تفاوت اساسی با چینی‌ها دارند. زبان انگلیسی در هند (برخلاف چین) همه‌گیر و گسترده است و همین امر این امکان را برای کارگران یقه سفید هند فراهم می‌کند که درک و فهم بهتری از فرهنگ سرمایه‌داری و غرب داشته باشند و با شناخت جایگاه خود برای توسعه هند از آن بهره ببرند.

از طرفی ساختار آموزشی دانشگاه‌های هند (برخلاف چین) بسیار شبیه دانشگاه‌های غربی است که این موضوع نیز سبب می‌شود هند در استفاده از برون مرزسپاری سفید تطبیق‌پذیری مناسبی داشته باشد.هند همچنین با مشکلات اجتماعی زیادی روبه‌رو است. در هند ۵۰۰میلیون نفر در خانه‌های خود سرویس بهداشتی ندارند و دفع خود را در بیرون انجام می‌دهند. شعار نخست‌وزیر کنونی هند برای رفع این مشکل این است که اول ساخت دستشویی بعد ساخت معبد. ترافیک هند یکی دیگر از مشکلات این کشور است که نشان از نبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل شهری دارد. هند کشوری با شکاف‌های عمیق طبقاتی نیز هست. با وجود همه این مشکلات، اینترنت پرسرعت، این امکان را فراهم کرده است که به سادگی شغل‌های کارگران یقه سفید آمریکا به متخصصان هندی واگذار شود.

برون مرزسپاری سفید در ایران

برون‌مرزسپاری سفید در دهه گذشته تبدیل به پارادایم بازار جهانی شده و توانسته است جهانی‌سازی را محقق سازد. در این دهه، کشور ایران به علت گرفتار بودن در مسائل اجتماعی نه تنها نتوانسته است از فضای جهانی‌سازی برای پیشرفت اقتصادی استفاده کند بلکه به علت وجود تحریم‌ها محروم نیز بوده است. این در حالی است که ایران دارای جمعیت قابل توجهی از کارگران یقه‌سفید بیکار است که برای تخصص آنها در داخل کشور فعالیت مشخصی وجود ندارد.

کارگران یقه سفید ایران در دو دهه دیگر به دوران از کارافتادگی خود می‌رسند بدون آنکه سازندگی برای آن دوران فراهم کرده باشند. جامعه ایران تنها به علت برخوردار بودن از نعمت نفت، این جمعیت بزرگ از کارگران یقه سفید را بدون هدف تربیت کرده و در حال حاضر با بحران نبود کار مناسب برای آنها روبه‌رو است. بهره‌گیری از برون مرزسپاری سفید می‌تواند یک منجی برای جامعه در حال پیر شدن ایران باشد؛ زیرا صنعتی شدن امری زمانبر است که ایران میانسال نه فرصت آن را دارد و نه از لحاظ هوش اجتماعی استعداد آن را داراست. ایرانیان در علوم انسانی (مدیریت، حقوق، امور مالی، اقتصاد و...) بسیار عقب مانده‌اند. در واقع اشتباهی تاریخی در ایران در فرآیند مدرن شدن اتفاق افتاده است که دارالفنون و دانشگاه‌های صنعتی محل جذب نخبگان جامعه شده و هوش تجاری و اجتماعی مورد غفلت قرار گرفته است. عقب‌ماندگی در علوم انسانی و پایین بودن مشارکت اجتماعی سبب می‌شود که ایرانیان نتوانند ستاد راهبری تجاری قابل رقابت با شرکت‌های بزرگ صنعتی دنیا راه بیندازند و با توجه به پیر شدن جامعه ایران یک فرصت سریع برای ساخت آینده استفاده از برون مرزسپاری سفید حاصل از جهانی‌سازی و کاپیتالیسم است.

ساختار آموزشی دانشگاه‌های ایرانی بسیار شبیه دانشگاه‌های غربی است که این موضوع سبب می‌شود کارگران یقه سفید تربیت شده در ایران بتوانند در برون مرزسپاری سفید از غرب، از قابلیت تطبیق‌پذیری مناسبی برخوردار باشند. فرهنگ ایرانی تخصص را یک ارزش می‌داند و خانواده‌های ایرانی می‌کوشند تا فرزندان خود را متخصص بار بیاورند. به همین دلیل، نخبگان جامعه ایران تشویق می‌شوند که در دکترای برق، دکترای مکانیک، دکترای ریاضیات و... دانش آموخته شوند. این موضوع بر خلاف فرهنگ سرمایه‌داری است. در فرهنگ سرمایه‌داری تخصص یک ارزش نیست. یک فرد متخصص خدمتکاری است که بیشتر از یک خدمتکاری که زمین را تمیز می‌کند وقت و هزینه صرف آموزش او شده است. فرهنگ جوامع سرمایه‌دار، نخبگان جامعه را تشویق می‌کند که بیاموزند چگونه بتوانند متخصصان را به خدمت بگیرند. همین امر سبب می‌شود که:

جهان به سمتی برود که دره سیلیکون مرکز ستادهای راهبری تجاری شرکت‌های صنعتی باشد و برون مرزسپاری سفید وآبی نقش خود را در کشورهای در حال توسعه بازی کنند. کارگران یقه سفید کشورهای در حال توسعه، اختراع و نوآوری می‌کنند و کارگران یقه آبی محصول را تولید انبوه می‌کنند و ستادهای راهبری که هوش به خدمت گرفتن را دارند در بازار آزاد با همدیگر رقابت کنند.

برای ایران که نخبگان خود را تبدیل به یک استخر بزرگ از متخصصان صنعتی کرده است سودآورترین راه‌حل این است که به سمت بهره‌برداری از برون مرزسپاری سفید برود. زیرا از آنجا که در کشورهای توسعه‌یافته نخبگان به سمت تخصص سوق داده نمی‌شوند و کارگران یقه سفید ایرانی از نخبگان جامعه ایران هستند این کارگران از ضریب هوشی بیشتری نسبت به کارگران یقه سفید کشورهای توسعه‌یافته برخوردارند، این امر در کنار دستمزد پایین، ایران را برای سرمایه‌داران باهوش غربی جذاب می‌کند.

ایران می‌تواند سیاست‌هایی را اتخاذ کند که از برون مرزسپاری سفید بهره‌مند شود. ایرانیان از بزرگ‌ترین واردکننده‌های کالای تکنولوژی از تبلت تا مواد شوینده هستند. دولت ایران برای حمایت از بازار فروش پژوهش می‌تواند تسهیلات گمرکی مواد شوینده و بهداشتی آلمانی، خودروسازی‌های فرانسوی و کره‌ای، لوازم الکترونیک شرکت‌های ال جی، سامسونگ و... را مشروط به برون مرزسپاری تحقیق و توسعه این شرکت‌ها به پژوهشگران داخل ایران کند و به این ترتیب امر بازاریابی را برای فروش پژوهش تسریع بخشد.

منابع در دفتر روزنامه موجود است

پاورقی

۱- White-collar worker

۲- Blue-collar worker

۴- Offshore outsourcing