جایگاه اخلاق و فناوری در کسب‌وکار

محمدجعفر نظری ما در عصری زندگی می‌کنیم که ویژگی آن پیشرفت فناوری است. هر نسل تازه پیشرفت‌های فناورانه‌ای را تجربه می‌کند که نسل‌های پیشین از آن خبر نداشته است. فناوری عبارت است از چگونگی پایدار کردن و آسان کردن زندگی. فناوری هسته بسیاری از کسب‌وکار‌های امروزی است و برای خلق فرآورده‌ها یا فرآیند‌های جدید یا به‌عنوان وسیله‌ای برای دستیابی به سایر اهداف ارزشمند دیگر به‌کار می‌رود؛ اما فناوری همان‌طور که بسیاری گفته‌اند یک شمشیر دولبه است. بسیاری از منافع مثبت از پیشرفت‌های فناورانه حاصل می‌شوند؛ اما مشکلات و چالش‌های جدیدی نیز از پیشرفت فناوری‌ها برمی‌آیند.

جان نایزبیت۱ که یک آینده‌شناس است این پرسش را مطرح کرده است که «آیا پیشرفت فناوری یک نیروی آزادی‌بخش در جامعه است یا یک نیروی مخرب؟» وی بیان کرده است که پیشرفت فناوری در بهترین حالت از زندگی انسانی پشتیبانی می‌کند و آن را بهبود می‌بخشد و در بدترین حالت باعث از خود بیگانگی، منزوی شدن، تحریف و نابودی می‌شود.

به هر رو، فناوری نقشی محوری در کسب‌وکار‌ها در سده بیست‌ویکم یافته و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. افزون بر این، موضوعاتی اخلاقی که کسب‌وکار برای جامعه به دنبال دارد، در نتیجه پیشرفت‌های فناوری، شدت یافته‌اند. بسیاری بر این باورند که فناوری با سرعتی سرسام‌آور توسعه می‌یابد؛ به گونه‌ای که از ظرفیت جامعه، حکومت یا کسب‌وکار برای مقابله با پیامدهای آن فراتر می‌رود.

مزایای فناوری

قابل کتمان نیست که جامعه از مزایای فناوری و نوآوری بهره فراوانی برده است. فناوری امروزه توانسته زندگی ما را در همه نقش‌‌های خود بهبود ببخشد. فناوری به ما کمک کرده است که بر طبیعت تسلط پیدا کنیم و یک زندگی شهری راحت را برای خود بسازیم. طی سال‌ها، فناوری از چهار جهت به جامعه سود رسانده است: نخست، تولید کالاها و خدمات را برای جامعه افزایش داده است. این مزیت اساسا به بخش کسب‌وکار نسبت داده می‌شود. در اواسط سده نوزدهم، مردم و حیوانات همچنان منابع اصلی نیرو در مزارع بودند. در اوایل سده بیستم، تراکتورها و سایر ماشین‌هایی که از قدرت بنزین و برق استفاده می‌کنند، رایج شدند. امروزه تقریبا همه کارهای مزارع را ماشین‌ها انجام می‌دهند.

دوم، فناوری میزان نیروی دستی موردنیاز برای ساخت فرآورده‌ها و خدمات را کاهش داده است. در نتیجه نه‌تنها تولید افزایش یافته، بلکه بهره‌وری نیز بالا رفته است.

این امر باعث شده است که مردم تعطیلات بیشتری داشته باشند و سبک زندگی‌شان به‌شدت تغییر کند. سوم، فناوری نه‌تنها تولید بیشتر با میزان کمتری از نیروی انسانی را ممکن ساخته، بلکه کار را آسان‌تر و ایمن‌تر کرده است.

چهارم، نتیجه مستقیم صرفه‌جویی در نیروی کار، افزایش استاندارد زندگی بوده است. امروزه در اقتصادهایی که توانسته‌اند از مزیت فناوری بهره بگیرند، مردم خوراک، پوشاک و مسکن بهتری دارند و از سلامت و راحتی بی‌سابقه‌ای در تاریخ بهره می‌برند، حتی امید به زندگی نیز در نتیجه این عوامل افزایش یافته است.

عوارض جنبی و چالش‌های حاصل از فناوری

چهار دسته از عوارض جنبی را می‌توان برای فناوری برشمرد: نخست، آلودگی زیست‌محیطی است که یکی از نامطلوب‌ترین عوارض جانبی فناوری محسوب می‌شود. با وجود تلاش‌هایی که برای رفع این مشکل انجام شده است، اغلب کشورهای صنعتی امروزه با آلودگی چشمگیر هوا، آب، خاک و آلودگی صوتی روبه‌رو شده‌اند. گرم شدن دمای هوای زمین و تاثیرات آب‌وهوایی نیز یکی از نگرانی‌های برخاسته از فناوری در جهان امروز است. دوم، تهی‌سازی زمین از منابع طبیعی است. پیشرفت سریع فناوری پیوسته تامین منابع طبیعی را تهدید می‌کند. کمبود سوخت و کمبود منابع انرژی در زندگی امروزی به یک عادت تبدیل شده است. سوم، بیکاری حاصل از فناوری است. رایج‌ترین شکل این نوع بیکاری زمانی رخ می‌دهد که ماشین‌ها جای انسان‌ها را می‌گیرند؛ همان تجربه‌ای که در مرحله خودکارسازی کارها در توسعه صنعتی تجربه شد. شکلی دیگر از بیکاری فناورانه، امروزه با انتقال مشاغل مبتنی بر فناوری به آن سوی مرزها و به مناطق ارزان‌تر جهان دیده می‌شود. در مجموع این مشکل آنگونه که تصور می‌شد جدی نیست، هرچند که در کوتاه‌مدت و برای اشخاصی که درپی انجام شغل‌های خاص با مهارت‌های محدود هستند، این موضوع همچنان یک تهدید جدی محسوب می‌شود.

به‌طور قطع، فناوری منافع بسیاری برای بشر دارد؛ اما شبهاتی در استفاده اخلاقی از فناوری و نوآوری در کسب‌وکار مطرح است. اقدامات جامعه کسب‌وکار در ارتباط با فناوری همانند تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و جهانی‌سازی کسب‌وکار پیامدهایی اخلاقی دارد که باید آنها را برشمرد و مورد بحث قرار داد. هدف مدیریت باید دوری از کارهای غیراخلاقی و خلاف اخلاق در ارتباط با فناوری و حرکت به سمت مدیریت اخلاقی در بهره‌گیری از این منبع تجاری باشد.

هدف مدیران و سازمان‌هایی که می‌خواهند اخلاقی باشند باید این باشد که کار درست و عادلانه را انجام دهد و از آسیب رساندن به دیگران خودداری کنند. در انجام داوری‌های اخلاقی، هنجارهای مقبولیت مربوط به فناوری باید به‌وسیله اصول اخلاقی مورد آزمون قرار گیرند. مأموریت مدیران دوری از کارهای فناورانه غیراخلاقی در فرآورده‌ها، فرآیندها و روش‌ها باشد. در این زمینه فضای زیادی برای سوءاستفاده وجود دارد. فناوری موهبتی الهی برای بشر است که احتمال غفلت یا اشتباه در تشخیص ابعاد اخلاقی تصمیم‌گیری و به‌کارگیری آنها در موارد مربوط به آن بسیار زیاد است. مدیران باید تلاش کنند که به استانداردهای رفتار و خط‌مشی‌های اخلاقی پایبند باشند؛ توجه دقیق به قانون (هم در لفظ و هم در روح) کنند و رهبری اخلاقی را در پیش‌بینی و پاسخگویی به تعارضات حل ناشدنی مربوط به فناوری از خود نشان دهند.

دو موضوع کلیدی مربوط به اخلاق و فناوری در کسب‌وکار

دو موضوع اخلاقی کلیدی در قلمروی فناوری وجود دارد که همه چیز را در این زمینه هدایت می‌کنند. موضوع نخست ایده جبرگرایی فناورانه۲ است. جبرگرایی فناوری مبتنی بر آن است که «آنچه می‌تواند توسعه یابد توسعه خواهد یافت.» اگر زمانی پرسیده می‌شد که «چرا ما می‌خواهیم مردم به ماه بروند؟» همواره پاسخ این بود که «زیرا ما می‌توانیم انسان را به ماه ببریم.» به دیگر سخن، دانشمندان و کسانی که با فناوری‌های پیشرفته سروکار دارند تمایل زیادی به گسترش مرزهای توسعه فناوری دارند، بدون آنکه موضوعات و عوارض جنبی آنها را بسنجند. دومین مفهوم عبارت است از مفهوم واماندگی اخلاقی۳. واماندگی اخلاقی پدیده‌ای است که هنگام پیشی‌گرفتن سرعت تغییرات فناورانه از توسعه اخلاقی رخ می‌دهد.

برای تاکید بر بعد اخلاقی فناوری، باید توجه کنیم که ما در جامعه چگونه با فناوری و قدرتی که بر زندگی‌های ما دارد گره خورده‌ایم. تنها با درک این رابطه عاطفی ما با فناوری است که می‌توانیم بر جنبه اخلاقی آن تمرکز کنیم و اقداماتی را که باید انجام گیرد تعیین کنیم. یکی از راه‌های فهم آنچه فناوری بر ما تحمیل می‌کند توجه به اندیشه‌های جان نایزبیت۴، نانا نایزبیت۵ و داگلاس فیلیپس۶ مولفان کتاب «فناوری پیشرفته، تماس پیشرفته» است. در این کتاب اسارت کنونی ما در دام فناوری و نشانه‌های این اسارت مورد بحث قرار گرفته است.

نشانه‌های مسمومیت جامعه با فناوری

نایزبیت در کتاب خود همه اعضای جامعه را به فهم و پرسش از جایگاه فناوری در زندگی ما فرا می‌خواند. وی و همکارانش بیان می‌کنند که جهان ما از یک مکان «راحت فناورانه» به یک منطقه «مسموم فناورانه» تبدیل شده است. نایزبیت با تحلیل جهان نتیجه می‌گیرد که شش نشانه از مسمومیت جامعه به‌وسیله فناوری وجود دارد. برخی از این نشانه‌ها شخصیت ما را به عنوان مردم تحت تاثیر قرار می‌دهد و برخی دیگر به موضوعات اخلاقی مربوط است که فناوری، کسب‌وکار را به آن دچار می‌کند. این ۶ نشانه به شرح زیرند:

۱. ما طرفدار سرعت هستیم. این امر در همه چیز (مثل رژیم غذایی) صادق است. ما یک دور باطل را در جست‌وجوی خواسته‌های خود طی می‌کنیم و می‌خواهیم به‌سرعت به آن خواسته‌ها برسیم. فناوری قول می‌دهد که از زندگی ما سم‌زدایی کند، زندگی ما را ساده کند، ما را از تنش‌ها برهاند و اعصاب ما را راحت کند؛ اما این فرهنگ مبتنی بر سرعت کور در نهایت یک فرهنگ پوچ است. ما فریب قول‌های فناوری را خورده‌ایم.

۲. ما از فناوری می‌ترسیم و آن را می‌پرستیم. رفتار ما روی پیوستاری نوسان می‌کند که یک سر آن ستایش و سر دیگر آن ترس است. ما فناوری را می‌پذیریم، زیرا می‌ترسیم از رقبا و همکاران خود جا بمانیم. ما از فناوری استقبال می‌کنیم سپس هنگامی که نتایج مطلوب را نمی‌گیریم احساس ناامیدی می‌کنیم.

۳. ما دچار ناتوانی در تشخیص پدیده‌های واقعی از پدیده‌های تقلبی شده‌ایم. وقتی فناوری می‌تواند طبیعت را دچار دگرگونی کند ما همواره می‌پرسیم آیا این پدیده واقعی است یا ساختگی؟ آیا اصل است یا شبیه‌سازی شده؟

۴. ما خشونت را به عنوان یک امر عادی می‌پذیریم. فناوری ما را وادار کرده است که خشونت را به‌شکل کالا بسته‌بندی کنیم (که اغلب به‌خاطر تاثیر تلویزیون و فیلم‌هاست). کالاهای خشن اغلب کودکان را هدف قرار داده‌اند.

۵. ما به فناوری مانند یک اسباب‌بازی عشق می‌ورزیم. سرگرمی‌ها به سمت کارهای پوچ گرایش یافته‌اند؛ کارهایی برای پرکردن وقت. فرهنگ جهان پیشرفته امروز تحت تسلط فناوری مصرف قرار دارند. جایی که سرگرمی اغلب به صورت منفعل دریافت می‌شود و وسایل الکترونیک ما را به خود مشغول می‌دارند گویی که کار ارزشمندی برای انجام دادن نداریم. مشکل این است که سرگرمی واقعی مبتنی بر میل به مصرف نیست؛ بلکه نیازمند آسایش خاطر، شکیبایی و مواظبت است. فناوری به‌ندرت چنین احساساتی به ما می‌دهد.

۶. ما زندگی خود را با فاصله و بدون تمرکز می‌گذرانیم. اینترنت، گوشی‌های همراه و فناوری‌های بی‌سیم قول داده‌اند که ما را به جهان متصل کنند؛ اما سوال این است که این فناوری‌ها چه زمانی مناسبند و چه زمانی تمرکز ما را از بین می‌برند؟ «زنگ‌ها و سوت‌ها»ی فناوری اغواکننده‌اند و باعث جدایی و غفلت ما از یکدیگر شده‌اند.راهکاری که نایزبیت برای پدیده مسمومیت با فناوری ارائه می‌کند «ایجاد توازن مطلوب» است. یعنی ما باید فناوری‌ را بپذیریم که از انسانیت ما محافظت کند و فناوری که موافق انسانیتمان نباشد را رد کنیم. باید بیاموزیم که از فناوری در کار و زندگی خود و برای اثبات انسانیت خود استفاده کنیم. باید بفهمیم که طرفداران سینه‌چاک و تندرو فناوری و مخالفان سرسخت آن به یک اندازه کوته‌فکر هستند. ما باید جایگاه فناوری در زندگی خود را بیابیم.

نگرانی جامعه از اخلاق فناوری

شواهد چشمگیری وجود دارد که جامعه نیز درباره موضوعات اخلاقی فناوری و مسمومیت حاصل از آن که نایزبیت آن را به‌خوبی توصیف کرده نگرانند. این اطلاعات می‌تواند برای افراد و کسب‌وکارهایی که می‌خواهند فناوری را به‌شکلی اخلاقی‌تر مورد استفاده قرار دهند مفید باشد. در اینجا سه شاهد برای این افزایش نگرانی در جامعه ذکر می‌کنیم: نخست، چندین کتاب درباره رابطه اخلاق و فناوری در حال انتشار هستند. نمونه‌ای از آن اخلاق کاربردی برای جهان فناورانه تألیف پل آلکورن۷ است. نمونه دیگر کتاب جامعه، اخلاق و فناوری است که نویسندگانش مورتون وینستون۸ و رالف ادلباخ۹ هستند. این کتا‌ب‌ها تلاش دارند بر شکاف بین اخلاق و تکنولوژی پلی بسازند و درباره جایگاه کنونی و جایگاه مطلوب آن بحث کنند.

دوم، دانشنامه‌های ویژه‌ای مانند دانشنامه مختصر اخلاق و فناوری‌های تازه در حال تدوین هستند. این دانشنامه که مختص اخلاق کاربردی است یکی از مهم‌ترین دانشنامه‌هایی است که در دهه گذشته پیرامون این موضوع تالیف شده است. سوم، سازمان‌های تازه‌ای تاسیس شده‌اند که به‌طور ویژه به رابطه اخلاق و فناوری می‌پردازند. نمونه‌ای از این سازمان‌ها موسسه کسب‌وکار، فناوری و اخلاق (IBTE)۱۰ است که به‌طور ویژه به کاوش در رابطه بین کسب‌وکار، فناوری و اخلاق می‌پردازد و یک موسسه غیرانتفاعی است. یکی از نگرانی‌های عمده موسسان IBTE پیامدهای ناخواسته فناوری بر مردم و چگونگی منجر شدن این پیامدها به اخلاق و «کنترل آسیب‌ها۱۱ » است.

موضوعات ویژه مربوط به رابطه اخلاق و فناوری در کسب‌وکار می‌تواند در چند زمینه دیگر نیز مورد کاوش قرار گیرد. در چند سال گذشته، پژوهش‌ها دو دسته از موضوعات گسترده و عمیق را در این باره مورد بررسی قرار داده‌اند که هر دو به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر کسب‌وکار اثر می‌گذارند. این دو زمینه عبارت است از: فناوری اطلاعاتی مبتنی بر رایانه و زیست‌فناوری. در درون هر کدام از این فناوری‌ها چندین هزار فناوری وجود دارد که محل بحث و شبهات اخلاقی است. سازمان‌های فعال در این عرصه‌ها باید به نگرانی‌های اخلاقی مردم توجه داشته باشند و با برقراری روابط عمومی مناسب دغدغه‌های ذی‌نفعان مختلف و مردم را بشنوند و به آنها پاسخ گویند تا بتوانند اعتماد مردم را در جامعه از دست ندهند.

منابع:

۱. Beverly Kracher and Cynthia L. Corritore, "Is There a Special E-Commerce Ethics?" Business Ethics Quarterly (Vol. ۱۴, Issue ۱, January ۲۰۰۴), ۷۷.

۲. John Naisbitt, "High Tech, High Touch," Executive Excellence (Vol. ۱۶, No. ۱۲, December ۱۹۹۹), ۵ff.

۳. Paul A. Alcorn, Practical Ethics for a Technological World (Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall), ۲۰۰۱.

۴. Morton Winston and Ralph Edelbach, Society, Ethics, and Technology (Emeryville, CA: Wadsworth Publishing Co., ۲۰۰۵).

پاورقی:

۱- John Naisbitt

۲- technological determinism

۳- ethical lag

۴- John Naisbitt

۵- Nana Naisbitt

۶- Douglas Phillips