نوآوری ایرانی

باید کسب‌وکار فناوری- محور را تجربه کرد

سید کامران باقری مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری (kambagheri@yahoo. com) از زمانی که صنعت به معنای معاصر آن در ایران شکل گرفت، همواره فناوری‌های مورد نیاز آن از خارج از کشور تامین شده است. به بیان دیگر، ماشین‌آلات و تجهیزات بر پایه دانش و فناوری دیگران تولید و به ایران وارد شده و سپس خط تولیدی با استفاده از آنها راه‌اندازی شده و آنقدر کار کرده که محصول تولیدی منسوخ شده و مشتری خودش را از دست داده است. سپس همین سیکل تکرار شده است. بنابراین صنعت ایران عمدتا درگیر کسب‌وکار محصول- محور بوده و هیچ‌گاه وارد کارزار خلق و تجاری‌سازی فناوری نشده و در کسب‌وکار فناوری- محور تجربه ندارد.

سید کامران باقری مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری ([e-mail]) از زمانی که صنعت به معنای معاصر آن در ایران شکل گرفت، همواره فناوری‌های مورد نیاز آن از خارج از کشور تامین شده است. به بیان دیگر، ماشین‌آلات و تجهیزات بر پایه دانش و فناوری دیگران تولید و به ایران وارد شده و سپس خط تولیدی با استفاده از آنها راه‌اندازی شده و آنقدر کار کرده که محصول تولیدی منسوخ شده و مشتری خودش را از دست داده است. سپس همین سیکل تکرار شده است. بنابراین صنعت ایران عمدتا درگیر کسب‌وکار محصول- محور بوده و هیچ‌گاه وارد کارزار خلق و تجاری‌سازی فناوری نشده و در کسب‌وکار فناوری- محور تجربه ندارد. اما به مرور زمان، روند منسوخ شدن محصولات سرعت گرفت و به همان نسبت وابستگی به صاحبان فناوری بیشتر و بیشتر شد. همین امر باعث شده که به تدریج سهم بیشتری از درآمد حاصل از فروش محصول به تامین‌کننده فناوری اختصاص یابد. در این شرایط، کشورهایی که صنایع آنها محصول- محور باشند لاجرم و به آرامی به سمت وابستگی بیشتر به صاحبان فناوری و درآمد کمتر حرکت می‌کنند. می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده‌ای نه چندان دور، کشورها به دو دسته کشورهای ثروتمند خالق فناوری و کشورهای فقیر استفاده کننده از فناوری تقسیم شوند. نشانه‌های اولیه این روند از همین اکنون در حال آشکار شدن است.

در اینکه صنعت ایران باید از این چرخه رو به زوال خارج شود و خود را به جمع صاحبان فناوری برساند تردیدی وجود ندارد. اما نکته مهم این است که صنعت کشور، اصول و قواعد کسب‌وکار فناوری- محور را به خوبی نمی‌شناسد. این امر البته با توجه به سابقه تاریخی مورد اشاره کاملا طبیعی است. اما نباید فراموش کرد که کسب‌وکار فناوری- محور دارای ویژگی‌هایی است که آن را به شدت از کسب‌وکار محصول- محور متمایز می‌کند و شرکت‌های ایرانی برای ورود به این حوزه ناشناخته، به دانش، مهارت‌ها و شایستگی‌های جدیدی نیاز دارند.

برای نمونه، بازار فناوری با بازار محصول بسیار متفاوت است. معمولا تعداد فناوری‌های رقیب کم است و شناسایی آنها دشوار است. اثبات قابلیت‌های فناوری به مشتریان بالقوه دشوار است و سازوکارهای خاص خود را می‌طلبد. قیمت گذاری فناوری به کلی با قیمت‌گذاری محصول تفاوت دارد. حجم و نوع اطلاعاتی که تامین‌کننده فناوری می‌تواند در اختیار شرکت‌های همکار و مشتریان بالقوه قرار دهد باید با دقت تعیین شود و کوچک‌ترین اشتباهی باعث می‌شود که کل بازار فناوری مربوطه برای همیشه از بین برود. اما با وجود تمام موارد بالا نباید فراموش کرد که کسب‌وکار فناوری، بسیار کسب‌وکار شیرین و با ارزش افزوده بالایی است. می‌توان امتیاز یک فناوری را بارها و بارها و با قیمت‌های متفاوت فروخت و همچنان مالک انحصاری آن باقی ماند و حتی قیمت آن را به مرور افزایش داد. ممکن است همان فروش اول و دوم امتیاز، کل هزینه‌های توسعه آن را پوشش دهد اما جریان درآمدی آن تا سال‌های سال در قالب سود تقریبا خالص ادامه یابد.

ورود به کسب‌وکار فناوری- محور یعنی خروج از دایره بسته کسب‌وکار محصول-محور و ورود به چرخه‌ای پایدار و تقویت‌شونده. شرکتی که به کسب‌وکار فناوری گام می‌گذارد به تدریج پایه‌های دانشی و فناوری خود را آنچنان مستحکم می‌کند که نوآوری و خلق فناوری‌های بهتر به بخشی از فرهنگ آن تبدیل می‌شود. شرکت‌های استفاده‌کننده از فناوری‌ آنها برای ارتقای محصولات خود دوباره به آن رجوع خواهند کرد و به آرامی شبکه‌ای از شرکت‌های همکار و مشتریان وفادار آن را در بر خواهند گرفت. این‌گونه شرکت‌ها وقتی سال‌های دشوار اولیه ورود به کسب‌وکار فناوری- محور را پشت سر می‌گذارند و چند نسل از فناوری خود را به بازار عرضه می‌کنند، بر اعتبار آنها در تامین فناور‌های جدید و مطمئن افزوده می‌شود و به پشتوانه همان اعتبار، مشتریان بیشتر و بیشتری جلب می‌کنند. به همین ترتیب این چرخه به تدریج تقویت می‌شود و به همین دلیل پایدار می‌ماند.

در صنعت ایران هم می‌توان شرکت‌هایی را یافت که یا از همان ابتدا یا در مسیر تکامل خود با جسارتی ستودنی وارد کارزار فناوری و کسب‌وکار فناوری- محور شده‌اند. شرکت نانو واحد صنعت پرشیا یکی از این نمونه‌های موفق است که از همان ابتدا راه کسب‌وکار فناوری- محور را در پیش گرفت. هدف اولیه این شرکت که در سال ۱۳۸۸ شکل گرفت، تجاری‌سازی اختراعی بود که با استفاده از اکسیداسیون پیشرفته به‌وسیله نانوذرات فتوکاتالیست، تصفیه و تجزیه ترکیبات فضولات مرغی و دامی را ساده‌تر می‌کرد و زمان لازم برای تصفیه آب و پساب فاضلاب را به شدت کاهش می‌داد. این شرکت توانست با حمایت «خانه کشاورز» پژوهش‌های لازم را تکمیل کند و پس از ساخت واحد پایلوت فناوری، از امکان‌پذیری ساخت یک واحد تولیدی بر پایه آن مطمئن شد؛ اما این شرکت، سرمایه لازم برای ساخت یک واحد تولیدی را در اختیار نداشت. بنابراین با کمک و راهنمایی کارشناسان شهرک علمی‌وتحقیقاتی اصفهان تصمیم گرفت که به جای تولید و فروش محصول، امتیاز فناوری خود را بفروشد.

این شرکت نخستین امتیاز فناوری را با قیمتی بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی آن واگذار کرد و حتی پذیرفت که بخش بزرگی از آن مبلغ را به شکل محصول تولیدی از خریدار امتیاز فناوری دریافت کند. همین راهبرد به نخستین خریدار اطمینان داد که شرکت نانو صنعت واحد پرشیا به فناوری خود اطمینان کامل دارد. با ساخت و راه‌اندازی موفق نخستین واحد تولیدی بر پایه این فناوری، شرکت‌های دیگری برای خرید امتیاز این فناوری با قیمتی چند برابر بیشتر اعلام آمادگی کردند. تجربه جهانی نشان داده که شرکت‌هایی همچون نانو صنعت واحد پرشیا که سودآوری کسب‌وکار فناوری-محور را تجربه می‌کنند، از این راه به عقب برنمی‌گردند و خود را به کسب‌وکار محصول-محور محدود نخواهند کرد.

همچنین باید توجه داشت که این شرکت از همان ابتدای شکل‌گیری وارد کسب‌وکار فناوری-محور شده که کاری دشوارتر و پرخطرتر است. شرکت‌های بزرگ و معتبر تولیدی کشور می‌توانند ورود به کارزار فناوری را به آرامی و با خطرات کمتر انجام دهند و از شهرت، دانش، تجربه و شبکه ارتباطی گسترده خود برای موفقیت در کسب‌وکار فناوری-محور بهره بگیرند. شرکت‌های ایرانی می‌توانند با فراتر رفتن از محدودیت‌های کسب‌وکار محصول-محور، هم خود را ماندگار کنند، هم بازارشان را جهانی کنند و هم سود به مراتب بیشتری به دست آورند.