تسلط بر دانش و فناوری‌های کلیدی الزامی است
سیدکامران باقری* بخش یازدهم بیماران مبتلا به دیابت و افراد در معرض خطر این بیماری حدود 10درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و استان اصفهان با 320 هزار بیمار دیابتی در رتبه نخست کشور قرار دارد. تعداد بسیار زیاد بیماران دیابتی تا اندازه‌ای ریشه در تمایل بالا به مصرف محصولات قندی در کشور دارند. تغذیه مناسب و محدود کردن مصرف قندهای ساده یکی از شروط اساسی کنترل موفق این بیماری است.
این خبر برای شرکت‌هایی چون شرکت گز سکه که از دهه 1340 با مرکزیت اصفهان به کار تولید و فروش انواع گز و شیرینی در کشور مشغول هستند یک تهدید بنیادین به‌شمار می‌رود‌. به بیان دیگر، بی‌شک تلاش فزاینده مردم برای کم کردن مصرف قندهای ساده به معنای خرید و مصرف کمتر انواع گز و شیرینی سنتی است که موجودیت این کسب‌وکارهای دیرپا را تهدید می‌کرد.
به همین دلیل در سال ۱۳۸۵ شرکت گز سکه جایگزینی تدریجی قندهای گیاهی را به جای مواد شیرین کننده مصنوعی در دستور کار خود قرار داد. یکی از بهترین نمونه‌های این قندها از گیاه استویا به دست می‌آید که قند حاصل از آن ۲۵۰ تا ۳۰۰ برابر شیرین‌تر از قند دیگر گیاهان از جمله نیشکر و چغندر قند است. اما مشکل این بود که دانش کشت و استخراج قند از این گیاه بومی آمریکای جنوبی در ایران وجود نداشت. بنابراین این شرکت دو راه پیش رو داشت: ۱- واردات قند استخراج شده از این گیاه از خارج از کشور و ۲- سرمایه‌گذاری پژوهشی و توسعه‌ای برای دستیابی به دانش و فناوری تکثیر گیاه استویا و استخراج قند
آن.
در نگاه اول هزینه، ریسک و زمانبری گزینه نخست بسیار کمتر می‌نمود. اما شرکت گز سکه راه دوم را در پیش گرفت. این شرکت در همان سال ۱۳۸۵ قراردادی پژوهشی با پژوهشکده زیست‌فناوری اصفهان برای دستیابی به دانش‌فنی تکثیر انبوه گیاه استویا از راه کشت بافت منعقد کرد. این پژوهش طی ۶ ماه به نتیجه مطلوب رسید و دانش مربوطه با موفقیت از آن پژوهشکده به این شرکت انتقال یافت.
شرکت گز سکه به موازات، هسته‌ای پژوهشی در شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان تشکیل داد و کار توسعه فرآیند استخراج قند از این گیاه در مقیاس نیمه صنعتی را به آن سپرد. این سرمایه‌گذاری در مدت چهارسال جواب داد و شرکت گز سکه به تدریج در محصولات نوآورانه خود این قند گیاهی را جایگزین قندهای مصنوعی کرد.
در سال‌های اخیر که شرکت‌های رقیب در حفظ سهم بازار سنتی خود با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده‌اند، رشد فروش سالانه شرکت گزسکه به واسطه عرضه محصولات سالم و نوآورانه بین ۴۰ تا ۵۰ درصد بوده است. امروزه این شرکت با صادرات محصولات خود به بیش از ۳۰ کشور به بزرگ‌ترین صادرکننده گز بدل شده است. علاوه بر آن، این شرکت به پشتوانه فناوری بومی خود، تولید و فروش قند استویا را به‌عنوان یک محصول پرمصرف جانبی نیز با جدیت دنبال می‌کند. از سوی دیگر، در نتیجه این انتخاب شرکت گزسکه، کل فناوری کشت بافت ، مقاوم‌سازی، کشت گلخانه‌ای، داشت، برداشت و استخراج انواع شیرین‌کننده از گیاه استویا به‌خوبی در کشور بومی و مستند شده به‌گونه‌ای که می‌تواند سرچشمه شکل‌گیری و رشد کسب‌وکارهای جدید در کشورشود.
اما چرا این شرکت گزینه پژوهش و توسعه با هدف دستیابی به فناوری بومی را برگزید در حالی که معمولا شرکت‌های تولیدی ایرانی گزینه واردات یا خرید مواد و محصولات آماده را انتخابی طبیعی به شمار می‌آورند و قید سرمایه‌گذاری پژوهشی و تمام دشواری‌های آن را می‌زنند. مهم‌ترین دلیل شرکت گز سکه برای این انتخاب و اجتناب از خرید استویای وارداتی، تاثیر مهم کاربرد این ماده در تصمیم خرید مشتریان و کاربرد چندگانه و فراگیر این ماده در گستره وسیعی از محصولات این شرکت بود. به بیان دیگر، شرکت گز سکه می‌خواست از این ماده در انواع محصولات غذایی شیرین خود با هدف مواجهه با مهم‌ترین چالش پیش روی خود (افزایش تعداد بیماران دیابتی و کاهش مصرف محصولات ساخته شده با قندهای مصنوعی) استفاده کند. بنابراین، دانش تهیه و کاربرد این ماده برای این شرکت بسیار کلیدی بود و وابستگی در این فناوری کلیدی در میان و بلندمدت برایش بسیار خطرناک بود.
برای نمونه، استفاده از استویای وارداتی (عمدتا چینی) این شرکت را در برابر تغییرات احتمالی در کیفیت این ماده وارداتی آسیب‌پذیر می‌کرد. با توجه به سختگیری‌های کیفی صنایع غذایی، استفاده از قند استویای آماده وارداتی (که فرآیند آماده‌سازی و موارد تشکیل‌دهنده آن تا اندازه زیادی ناشناخته است) می‌توانست بسیار خطرناک باشد. همچنین عواملی چون تحولات نرخ ارز و محدودیت‌های تجارت بین‌الملل می‌توانست روند تامین این ماده اولیه و در پی آن فرآیند تولید شرکت را با خطرات بالقوه جدی روبه‌رو کند.
این تجربه به خوبی نشان می‌دهد که شرکت‌ها گریزی از تسلط بر دانش‌ و فناوری‌های کلیدی خود ندارند. منظور از «دانش و فناری‌های کلیدی» برای هر بنگاه آنهایی است که نه‌تنها داشتن آنها برای فعالیت در آن کسب‌وکار لازم هستند، بلکه می‌توانند برای آن بنگاه در بازار و در برابر رقبا مزیت رقابتی ایجاد کنند.
این مهم البته بدون سرمایه‌گذاری در پژوهش و توسعه و پذیرش ریسک مربوطه امکان‌پذیر نیست. بنابراین، اگرچه گزینه واردات چشم‌بسته محصولات تولید شده بر پایه دانش و فناوری خارجی در نگاه نخست ارزان‌تر، زود بازده و کم‌خطر می‌نماید، اما در میان و بلند مدت فلسفه وجودی بنگاه‌های اقتصادی را زیر سوال برده و سودآوری و ادامه حیات آنها را با تهدید جدی مواجه می‌کند.
*مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری (kambagheri@yahoo.com)