سازمان‌های غیرانتفاعی و گذار به عصر پسا بازار

جواد لگزیان

شبح دلپذیر جامعه‏اى فوق پیشرفته با کامپیوترها و روبات‏هایى بر ما سایه ‏افکنده که طبیعت را در مسیر محصولات و خدمات جدید هدایت‏ مى‏کند. این ماشین‏هاى جدید عصر اطلاعات آرام و با کارآیى بى‏حد و حصرى دنیا را بر سرانگشتان ما اداره مى‏کنند و قدرتى بسیار به انسان‏ها براى کنترل پیرامون خود بخشیده‏اند. اما از سوى دیگر این انقلاب تکنولوژیک سبب شده است میلیون‏ها کارگر پیوسته از فرآیند اقتصاد حذف شوند و نیروى کار کوچک‏تر شود یا تجدید سازمان یابد یا ناپدید گردد! اما آیا این پایان کار کارگری به معنی مجلس ترحیمی‌برای طبقه کارگر است؟

«جرمى ریفکین» رییس بنیاد گرایش‏هاى اقتصادى در واشنگتن در کتاب «پایان کار، زوال نیروى کار جهانى و طلوع عصر پسابازار» با تحلیل یک‏ چنین شرایطى بر این باور است که ما در حال ورود به دوره جدیدى از بازارهاى جهانى و تولید خودکار هستیم، اما مسیرى که به اقتصاد بدون ‏کارگر رسیده ممکن است به پناهگاهى مطمئن یا دره‏اى وحشتناک پایان ‏یابد، باید گفت آینده در دستان ما و منوط به انتخاب و اقدام ما است.

در تحلیل ریفکین رها شدن نیروى کار و استعداد این نیرو که بازار و دولت به آن نیازى ندارد مى‏تواند سرمایه‏اى اجتماعى پدیدآورد که جامعه مدنى نوینى را سازمان دهد که اقتصاد اجتماعی را پدید آورد و آوایی نو از دموکراسی را طنین افکند. نیروى اجتماعى جدیدى که ‏مى‏تواند از دولت و بازار خواستار آن شود تا بخشى از درآمدهاى عظیم ‏مالى خود را از اقتصاد عصر اطلاعات به ایجاد سرمایه اجتماعى و بازسازى زندگى مدنى کشور اختصاص دهد.

ریفکین با مطالعه نمونه‏ جامعه آمریکا و وضعیت کارگران، از آمادگى براى زوال کار رسمى در اقتصاد بازار می‌گوید که مستلزم تغییر ساختار بنیادى ماهیت مشارکت آدمى در جامعه است. به عقیده وی با تأمین دستمزدهاى سایه براى ‏میلیون‏ها کارگر آمریکایى که بخش بیشتر وقت خود را به فعالیت‏هاى ‏داوطلبانه در اقتصاد اجتماعى اختصاص مى‏دهند و نیز با تامین دستمزدى ‏اجتماعى براى میلیون‏ها تن از بیکاران و تهیدستان کشور که خواهان کار کردن ‏در جامعه مدنی هستند، ما مى‏توانیم زمینه را براى گذار درازمدت از کار رسمى‏ در اقتصاد بازار به کار خدماتى در اقتصاد اجتماعى تدارک ببینیم. بنا بر آمار موجود در سال انتشار کتاب ۸۹ میلیون نفر آمریکایى یا به عبارتى یک نفر از هر دو نفر بزرگسال به‏طور میانگین ۴ ساعت از وقت خود را در هر هفته در بیش از یک میلیون سازمان‏ غیرانتفاعى مى‏گذرانند و البته این نیرو تا خلق نیروى اجتماعى جدید راه‏ درازى را در پیش خواهد داشت.

این اندیشمند و اقتصاددان بر آن است که با گسترش هر چه بیشتر تکنولوژِی و بیکاری و تهیدستی ِ روزافزون ِ کنارگذاشته شدگان از موهبت کیک اقتصاد بازار در سطح جهانی، آینده‏ به این امر وابسته است که تا چه حد جامعه مدنی مى‏تواند شالوده‏اى قوى وتوده‏اى براى مشارکت دموکراتیک مردم به وجود آورد. اگر جامعه مدنی نتواند پاسخى مؤثر به مسائل جایگزینى تکنولوژیک و بیکارى درازمدت ساختارى ‏بدهد، در مقابل امواج ویرانگر فقر به زانو درخواهند آمد و جهان در دوران تاریک جدیدى غوطه‏ور خواهد شد.

نقطه امید ریفکین سازمان‏هاى غیردولتى هستند که به ویژه در رشد و تحول مناطق‏ روستایى و اصلاحات ارضى، کمک‏هاى غذایى، مراقبت‏هاى بهداشتى وتنظیم خانواده، آموزش کودکان نوپا و مبارزه با بیسوادى، رشد اقتصادى، تامین مسکن و در فعالیت سیاسى نقش دارند و اغلب اوقات در کشورهایى که ‏دولت‏هایى ضعیف و فاسد در قدرت هستند و اقتصاد بازار کوچک است یا اصلا وجود ندارد، تنها صداى مردم هستند. در بسیارى از کشورهاى درحال‏ توسعه بخش سوم در قیاس با بخش‏هاى دولتى یا خصوصى به نیروى‏ کارآمدترى براى رفع نیازهاى محلى مردم تبدیل شده است. این موضوع به‏خصوص هنگامى که اقتصاد رسمى بازار نقشى اندک در حیات اقتصادى ‏جامعه ایفا مى‏کند، صادق است.

ریفکین با خوش‌بینی از فعالیت نیروهای مردمی‌خودسازماندهی سخن می‌گوید که بی‌اعتنا به قوانین و مقررات اقتصاد بازار و دستگاه‌های بوروکراتیک دولتی خود به ویژه در مناطق جهان سوم وارد عمل شده اند و با خیزشی جانانه در راه جهانی سازی اقتصاد اجتماعی به پیش می‌روند: در اورانگى، شهرکى درحومه کراچى پاکستان، ۲۸۰۰۰ خانوار داوطلبانه در «برنامه آزمایشى‏ اورانگى» براى بازسازى ۱۳۰۰۰ کیلومتر مجراى فاضلاب زیرزمینى و ساختن بیش از ۲۸۰۰۰ آبریزگاه براى ساکنان محلى شرکت دارند. در هندوستان، انجمن خوداشتغالى زنان که اتحادیه زنان تهیدست در احمدآباد است، خدمات حقوقى مجانى را در اختیار زنان قرار مى‏دهد، مهدکودک تشکیل مى‏دهد و براى زنان دوره‏هاى آموزش نجارى، لوله‏کشى، حصیربافى و مامایى برگزار مى‏کند. در سریلانکا، جنبش سارودایا شارانادانا ‏۷۷۰۰ کارمند دارد و در بیش از ۸۰۰۰ دهکده فعالیت مى‏کند تا جمعیت‏ محلى منابع خود را بسیج کنند و جوامع خودکفایى را بیافرینند.

طرح‏هاى این جنبش پیشرو شامل برنامه‏هاى تغذیه کودکان پیش‏دبستانى، کمک به معلولان و ناشنوایان و برنامه‏هاى آموزشى درآمدزا در رشته‏هاى خیاطى، تعمیرات ‏مکانیکى، چاپ و نجارى است در سنگال، کمیته مبارزه براى نابودى گرسنگی با ۲۰۰۰۰عضو به کشاورزان در بهبود تولید مواد غذایى به جاى صادرات آن‏ کمک مى‏کند. این گروه همچنین با دادن خدمات آموزشى به کشاورزان در بهبود کشت، آنان را یارى مى‏کند و تکنیک‏هاى ذخیره‏سازى غلات و نیز براى بهبود استانداردهاى باسوادى و بهبود بهداشت روستاییان برنامه‏هایى را اجرا مى‏کند.تاکید «جرمى ریف‏کین» بر اراده‌ای سیاسی که «جامعه مدنى» را سامان می‌دهد تا نیروى آن برای ایجاد اقتصاد اجتماعی در سطح جهانی را رهایی بخشد، جان کلام کتاب «پایان ‏کار» است.

انتشارات کتاب آمه «پایان کار، زوال نیروى کار جهانى و طلوع ‏عصر پسابازار» نوشته «جرمى ریف‏کین» با ترجمه‏

«حسن مرتضوى» را در ۴۷۲ صفحه و با قیمت ۱۲۰۰۰ تومان منتشر ساخته است.