حل مشکلات در دنیای متغیر امروز نیاز به دقت و درک عمیق‏‌تری از روابط علت و معلولی دارد

اثر مار کبری؛ پیامدهای ناخواسته در دنیای پیچیده

شعیب حسنی / مدیر منابع انسانی «دنیای‌اقتصاد» آیا تا به حال خود را درگیر تلاش برای حل یک مشکل دیده‌‌اید و متوجه شده‌‌اید که اقداماتتان، به‌‌جای بهبود اوضاع، به وخامت آن منجر شده است؟ این پدیده عجیب، که در آن تلاش‌‌های ما نه تنها بی‌‌نتیجه است، بلکه مشکل را تشدید می‌کند، «اثر مار کبری» (Cobra Effect) شناخته می‌شود. این مفهوم، یادآوری مهمی است که در دنیای پیچیده و متغیر ما، حتی بهترین نیت‌‌ها نیز می‌توانند نتایج ناخواسته‌‌ای به همراه داشته باشند.

داستان معروفی که از حکومت استعماری بریتانیا در هند نقل شده، مبنای این اصطلاح است. دولت بریتانیا برای کاهش جمعیت مارهای کبری در دهلی، جایزه‌‌ای برای تحویل مارهای مرده تعیین کرد. این طرح در ابتدا موفقیت‌‌آمیز بود، اما به‌‌زودی مردم شروع به پرورش مارهای کبری برای کشتن و کسب پاداش کردند. وقتی دولت متوجه این اقدام شد، برنامه را لغو کرد. نتیجه این بود که مارهای پرورشی رها شدند و تعداد آنها بیشتر از قبل شد.

پیچیدگی‌‌های سیستم‌ها و اثرات غیرمنتظره

در بسیاری از مسائل روزمره، ما تمایل داریم نتایج را از دیدگاهی خطی و علت و معلولی درک کنیم، یعنی فکر می‌‌کنیم هر علتی یک معلول مشخص دارد. اما در دنیای واقعی، سیستم‌ها پیچیده‌‌تر از این هستند و هر عملی ممکن است مجموعه‌‌ای از واکنش‌‌ها را به دنبال داشته باشد که پیامدهای آن غیرقابل پیش‌بینی است. این پویایی‌‌های پیچیده بین رویدادها، همان جایی است که اثر کبری رشد می‌کند و پیامدهای ناخواسته را رقم می‌‌زند. گاهی اوقات در زندگی شخصی به ‌‌دنبال حل مشکلات در روابط خانوادگی و دوستانه، با نیت خوب تلاش می‌‌کنیم شرایط را بهبود بخشیم، اما هر تلاشی برای درک و تفهیم بهتر طرف مقابل و در نهایت ایجاد آرامش، منجر به تنش بیشتر و اتهامات سنگین‌‌تری می‌شود. تلاش‌‌ها با نیت خوب نه تنها کمکی به بهبود وضعیت نمی‌‌کند، بلکه به سردرگمی و ناامیدی بیشتر منجر می‌شود. این پدیده همچنین در سازمان‌ها و سیاستگذاری‌‌ها به وفور دیده می‌شود. برای مثال، در برخی شرکت‌ها سیستم‌های پاداشی برای افزایش بهره‌‌وری طراحی می‌‌شوند. اما کارکنان ممکن است برای کسب پاداش، به جای تمرکز بر کیفیت، کمیت را در اولویت قرار دهند، که نتیجه آن کاهش کیفیت محصول و رضایت مشتری است.‌

این پدیده به مفهوم «راه حل‌‌های شکست خورده» نیز مرتبط است؛ جایی که راه‌‌حل‌‌های با نیت خوب برای مشکلات، به‌‌طور ناخواسته مشکلات جدیدی ایجاد می‌کنند یا چالش‌‌های موجود را تشدید می‌کنند. به عبارت دیگر، زمانی که یک سیستم پیچیده به‌‌درستی درک نمی‌شود و راه‌‌حل‌‌ها تنها به بخش‌‌های محدودی از مشکل توجه دارند، عواقب ناخواسته‌‌ای به دنبال دارد. چگونه می‌توان از اثر کبری جلوگیری کرد؟ راه اصلی جلوگیری از اثر کبری در اجتناب از تفکر خطی نهفته است.

تفکر خطی بر این فرض استوار است که کوتاه‌‌ترین مسیر بین دو نقطه، بهترین و کارآمدترین راه برای حل مساله است. اما در سیستم‌های پیچیده، این تفکر کارساز نیست و باید رویکردی چندبعدی و سیستمی اتخاذ کرد. برخی از راهکارهای کلیدی عبارتند از:

۱- درک سیستم‌های پیچیده: در سیستم‌های پیچیده، حلقه‌‌های بازخورد مثبت و منفی وجود دارد که می‌تواند بر رفتار سیستم اثر بگذارد. درک این حلقه‌‌های بازخورد به ما کمک می‌کند بتوانیم پیامدهای بالقوه تصمیمات خود را پیش‌بینی کنیم.

۲- استفاده از مدل‌‌های ذهنی: مدل‌‌های ذهنی، چارچوب‌‌هایی هستند که به ما کمک می‌کنند پیچیدگی‌‌های سیستم‌ها را بهتر درک کنیم و از نتایج غیرمنتظره جلوگیری کنیم. این مدل‌‌ها به ما اجازه می‌دهند قبل از تصمیم‌گیری، پیامدهای بلندمدت و تعاملات مختلف را در نظر بگیریم.

۳-تفکر سطح دوم: تفکر سطح دوم، روشی است که ما را وادار می‌کند پیامدهای احتمالی اقداماتمان را در چند سطح مختلف در نظر بگیریم. این رویکرد به ما کمک می‌کند از اثرات جانبی تصمیمات خود آگاه باشیم و با دقت بیشتری به حل مشکلات بپردازیم.

 درس‌‌هایی از روان‌شناسی پاداش

یکی از زمینه‌‌های مهمی که اثر کبری در آن نقش دارد، «روان‌شناسی پاداش» است. روان‌شناسی پاداش، که به عنوان روان‌شناسی مشوق‌‌ها نیز شناخته می‌شود، به بررسی چگونگی تاثیر پاداش‌‌ها و مشوق‌‌ها بر رفتار، انگیزه و تصمیم‌گیری انسان می‌‌پردازد. این حوزه از روان‌شناسی، به ما نشان می‌دهد که چه عواملی باعث تحریک رفتار انسان می‌شود و چگونه این رفتارها با انگیزه‌‌های درونی یا بیرونی مرتبط هستند. انگیزه انسان پیچیده است و برای هر رفتار خاص، دلایل متعددی وجود دارد. به طور کلی، می‌توان این دلایل را به دو دسته تقسیم کرد: انگیزه بیرونی و انگیزه درونی.  انگیزه بیرونی رایج‌‌ترین نوع انگیزه است و هنگامی رخ می‌دهد که فرد برای دستیابی به پاداشی در آینده یک رفتار را انجام می‌دهد. این پاداش‌‌ها می‌توانند از انواع مختلف باشند، مانند بهبود عملکرد در یک فعالیت یا جلب توجه دیگران. به عنوان مثال، شما ممکن است برای بهبود زمان خود در دویدن تمرین کنید یا در رسانه‌‌های اجتماعی پست بگذارید تا لایک، توجه یا دنبال‌‌کنندگان بیشتری به دست آورید. با این حال، هنگامی که پاداش‌‌های بیرونی برای رفتارهایی که ذاتا لذت‌‌بخش هستند اعمال می‌‌شوند، گاهی می‌توانند انگیزه فرد را کاهش دهند. به عنوان مثال، اگر فردی که از دویدن لذت می‌‌برد، صرفا برای دریافت جایزه یا تقدیر شروع به دویدن کند، ممکن است لذت ذاتی خود از دویدن را از دست بدهد. انگیزه درونی شامل انجام رفتارها صرفا به خاطر خود آن فعالیت است. این نوع انگیزه توسط پاداش‌‌های درونی مانند رضایت شخصی، لذت یا علاقه به خود فعالیت هدایت می‌شود. به عنوان مثال، اگر شما به دویدن می‌‌روید فقط به این دلیل که از آن لذت می‌‌برید و به هیچ مزیت خارجی فکر نمی‌‌کنید، دارای انگیزه درونی هستید. هنرمندان و ورزشکارانی که به دلیل عشق به کار خود در حرفه‌‌شان غرق می‌‌شوند، نمونه‌‌ای از انگیزه درونی هستند. حتی اگر تمام پاداش‌‌ها و تمجیدهای خارجی حذف شوند، آنها باز هم به فعالیت خود ادامه می‌دهند. این انگیزه عمیق و پایدار است که انگیزه درونی را تعریف می‌کند.

یک نکته مهم در روان‌شناسی انگیزه این است که گاهی اوقات بین انگیزه درونی و بیرونی تضاد وجود دارد. تحقیقات نشان داده‌‌اند که وقتی افراد به طور ذاتی برای انجام یک رفتار خاص انگیزه دارند، افزودن پاداش‌‌های بیرونی می‌تواند تمایل آنها به انجام آن فعالیت را کاهش دهد. این پدیده به عنوان اثر «توجیه اضافی» (Overjustification Effect) شناخته می‌شود. به عنوان مثال، فرض کنید فردی عاشق باغبانی است و این کار را صرفا به خاطر لذت از پرورش گیاهان انجام می‌دهد. اگر به این فرد برای هر باغی که پرورش می‌دهد، پاداش مالی داده شود، در ابتدا ممکن است افزایش موقتی در فعالیت باغبانی رخ دهد. اما به مرور زمان، این پاداش خارجی ممکن است لذت ذاتی فرد از باغبانی را کاهش داده و در نهایت باعث شود او کمتر به این فعالیت مشغول شود. این اثر نشان می‌دهد که وقتی انگیزه درونی قوی است، معرفی پاداش‌‌های بیرونی اغلب نتیجه معکوس می‌دهد و انگیزه اصلی را تضعیف می‌کند. این پدیده، نشان می‌دهد که گاهی اوقات افزودن پاداش‌‌های بیرونی به فعالیت‌‌هایی که افراد به‌‌طور ذاتی از آنها لذت می‌‌برند، می‌تواند به کاهش تمایل آنها برای ادامه فعالیت منجر شود. این اثر در طیف گسترده‌‌ای از رفتارها قابل مشاهده است و به ما یادآور می‌شود که پاداش‌‌های بیرونی همیشه راه‌‌حل مناسبی برای افزایش انگیزه نیستند.

 جمع‌‌بندی نهایی

اثر مار کبری به عنوان یک داستان هشداردهنده، به ما یادآوری می‌کند که حل مشکلات، به‌‌ویژه در سیستم‌های پیچیده، نیاز به دقت و درک عمیق‌‌تری از روابط علت و معلولی دارد. تصمیمات عجولانه و کوته‌‌نگرانه، حتی با نیت خوب، می‌توانند نتایج فاجعه‌‌باری داشته باشند. برای جلوگیری از افتادن در دام اثر مار کبری، باید به تفکر سیستمی و استفاده از مدل‌‌های ذهنی توجه کنیم و پیامدهای طولانی‌‌مدت تصمیمات خود را به دقت بررسی کنیم. با درک بهتر پویایی‌‌های پیچیده، می‌توانیم به‌‌جای ایجاد مشکلات جدید، راه‌‌حل‌‌های پایدار و موثری برای چالش‌‌های خود بیابیم.