نشاط بخشیدن به آموزش‌های یکنواخت و کسالت‌آور با بازی‌سازی

ساسان قاسمی، مهدی آقایی
مشاورین سرآمدی آلا*

سوال: سازمان ما به آموزش و توسعه مهارت‌های کارکنان اهمیت ویژه‌ای می‌دهد و سالانه هزینه قابل‌توجهی را به برگزاری دوره‌های آموزشی و همچنین سمینارها و جلسات سخنرانی اختصاص می‌دهد. باوجود اینکه دوره‌های برگزار شده از کیفیت بالایی برخوردار است و از استادان برجسته استفاده می‌شود، اما مشکلی که وجود دارد این است که اولا تمایل کارکنان به شرکت در این دوره‌ها کم بوده و درصورتی که اجباری وجود نداشته باشد، درصد شرکت‌کنندگان بسیار پایین است. ثانیا، ارزیابی‌های انجام شده نشان می‌دهد دوره‌ها از اثربخشی لازم برخوردار نیستند. لطفا راهکارهای لازم برای حل این مشکلات را ارائه کنید. با تشکر

پاسخ: مشکلاتی که شما به آن اشاره کردید، ازجمله معایب روش‌های آموزش سنتی (نظیر کلاس‌های سنتی درس) هستند. این معایب موجب شده تا دانشمندان این حوزه به دنبال راهکار‌ها و روش‌های نوین آموزشی باشند تا علاوه‌بر اینکه فرآیند آموزش را مفرح‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌کند، عمق یادگیری را نیز افزایش دهد. یکی از این روش‌ها که توجه بسیاری از سازمان‌های موفق امروزی را به خود جلب کرده است، استفاده از ویژگی‌های بازی در فرآیند آموزش است که اصطلاحا به آن، بازی‌آفرینی یا بازی‌سازی (gamification) گفته می‌شود. بازی‌سازی به استفاده از ویژگی‌ها و المان‌های بازی (game) در زمینه‌ای غیر از بازی اشاره دارد. به عبارت دیگر، بازی‌سازی از ویژگی‌های بازی استفاده می‌کند و با به‌کار بردن آنها در کارهای روزمره، آنها را برای ما جذاب‌تر می‌کند. این المان‌های بازی، عامل‌هایی هستند که عشق ما به رقابت و پاداش را تحریک می‌کنند و به این‌وسیله ما را به انجام کارهایی خاص ترغیب می‌کنند. البته کاربرد بازی‌سازی در سازمان، تنها به فرآیند آموزش محدود نیست و می‌توان آن را در سایر فعالیت‌های سازمانی نظیر سیستم جذب و استخدام، سیستم مدیریت عملکرد، نظام پیشنهادها و انتقادها، مدیریت دانش و... نیز به‌کار برد. در ضمن بازی‌سازی در بازاریابی و برنامه‌های ایجاد وفاداری در مشتریان، نیز کاربردهای بسیاری دارد. در سال 2014 بیش از 70 درصد از 2000 شرکت برتر معرفی‌شده توسط مجله فوربس (Forbes) در فرآیندهای سازمانی خود از تکنیک‌های بازی‌سازی بهره برده‌اند و استفاده از این تکنیک‌ها بهره‌وری این سازمان‌ها را تا 87 درصد افزایش داده است.

به‌طور خاص درخصوص سیستم آموزش کارکنان که شما به آن اشاره فرمودید، بازی‌سازی می‌تواند تاثیر بسیار زیادی بر موفقیت برنامه‌های آموزشی داشته باشد، به‌خصوص اگر این برنامه‌ها اجباری و ضروری باشند. اضافه کردن یک سیستم پاداش ترکیب‌شده با اهداف روشن آموزشی، می‌تواند موجب بهبود عملکرد این بخش شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد استفاده از بازی‌سازی در آموزش کارکنان، عملکردی بهتر نسبت به روش‌های سنتی آموزش همچون کلاس‌های درس دارد. همچنین در آموزش‌های بازی‌سازی شده، تعهد و انگیزه کارکنان برای به پایان رساندن دوره (به‌طور کامل) بیشتر است. به‌عنوان مثال شرکت Deloitte با حدود 200 هزار کارمند، دارای یک سیستم آموزش و توسعه کارکنان بسیار کارآمد است. این سازمان در گذشته دارای یک پلت‌فرم آموزشی آنلاین بود که از آن نتایج جالب توجهی به دست نیامد. سازمان تصمیم می‌گیرد از بازی‌سازی (با ایجاد سیستم امتیازدهی و تابلوی نتایج) در این سیستم استفاده کند. با این تغییرات مشاهده شد که تعداد استفاده‌کنندگان منظم هفتگی از این سیستم، 30 درصد افزایش پیدا کرد.

سیستم آموزشی که بازی‌سازی شده، دارای ویژگی‌های زیر است:

درگیری عاطفی ذهنی (engagement) کارکنان را افزایش می‌دهد؛ فرصت برای تامل روی رفتارهای عادت شده گذشته را فراهم می‌کند؛ به علت یادگیری عمیق، رفتارها را به عادت تبدیل می‌کند (یکی از مشکلات فرآیندهای سنتی آموزش، فراموشی مطالب پس از گذشت زمان است)؛ قابل سنجش است؛ منعطف است.

حال این سوال پیش می‌آید که چگونه می‌توان در فرآیند آموزش از تکنیک‌های بازی‌سازی استفاده کرد؟ البته پاسخ به این سوال به‌دلیل تنوع و گستردگی تکنیک‌های بازی‌سازی نیازمند بحث مفصل‌تری است، اما در اینجا قصد داریم به صورت خلاصه به یکی از مرسوم‌ترین روش‌های بازی‌سازی که در فرآیند آموزش مورد استفاده قرار می‌گیرد اشاره کنیم. این روش که به سیستم امتیازها، نشان‌ها و صفحه رده‌بندی بازیکنان، معروف است، شباهت بسیار زیادی به بازی‌های آنلاین امروزی دارد که در آن افراد می‌توانند با توجه به امتیاز و سطحشان در بازی، خود را با دیگر بازیکنان در سراسر جهان مقایسه کنند. در این روش از چند ویژگی مهم این‌گونه بازی‌ها برای اثربخش‌ و لذت‌بخش‌تر کردن آموزش استفاده می‌شود. نخست اینکه حس رقابت بین افراد را برای کسب امتیاز بیشتر در فرآیند آموزش تقویت می‌کند و دوم به افراد این امکان را می‌دهد تا در صورتی که تلاش بیشتری انجام داده و در فرآیند آموزش موفق‌تر باشند، در سازمان و در میان همکاران شناخته شده و مورد تشویق قرار گیرند و درنهایت تلاش برای دریافت پاداشی که برای پیروزی در این رقابت تعیین‌شده است.

این بازی می‌تواند با بهره‌گیری از فضای مجازی، به بازیکنان این امکان را بدهد که در هر زمان و مکانی، جایگاه خود و سایر بازیکنان را در جدول رده‌بندی از طریق تلفن همراه (یا سایر وسیله‌های ارتباطی) مشاهده کنند.

در طراحی چنین سیستمی برای فرآیند آموزش لازم است به موارد زیر توجه داشته باشید:

• باید اهداف مورد نظر آموزش را مشخص کرده و با اولویت‌بندی آنها، مهم‌ترین اهداف را انتخاب و اهداف غیر مهم را حذف کنید.

• باید بازیکنان (افرادی که هدف آموزش هستند) را شناسایی کرده و فرآیند آموزش را متناسب با بازیکنان به‌صورت مرحله‌به‌مرحله (شبیه مراحل یک بازی رایانه‌ای) و از مراحل آسان به سخت طراحی کنید.

• باید معیارهایی که بر اساس آن به بازیکنان امتیاز داده می‌شود به‌طور صحیح مشخص شود. این معیارها باید متناسب با رفتارهایی باشد که هدف نهایی آموزش هستند.

• نباید ویژگی سرگرمی را فراموش کنید. بازی باید به گونه‌ای طراحی شود که با استفاده از ویژگی سرگرم‌کنندگی، افراد را به سمت خود جذب کند.

• بازی‌سازی کار دشواری نیست و گاه با ایده‌های بسیار ساده می‌توان آن را عملی کرد. به‌عنوان مثال شرکت گوگل برای حل مشکل عدم تحویل به موقع صورت هزینه‌های سفر‌های کاری از طرف کارکنان، اقدام به استفاده از بازی‌سازی کرد.