چالش‌های زیست‌محیطی ایران، ریشه در کوتاهی‌های متعدد در دهه‌های متمادی دارند
بحران محیط زیست ایران، نیازمند رویکرد ملی و جهانی
گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد- حمید ملازاده: چالش‌های محیط زیستی ایران از جمله بحران آب، آلودگی هوا، فرسایش خاک، تخریب منابع طبیعی و بروز گردوغبار، همگی مسائلی هستند که تأثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی مردم، توسعه اقتصادی و امنیت ملی کشور دارند.
به‌ویژه، ایران در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار دارد که از یک‌سو با کمبود منابع آبی مواجه است و از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی و بحران‌های زیست‌محیطی به‌طور فزاینده‌ای شدت گرفته است.
در چنین شرایطی، به‌منظور مواجهه با این مشکلات و حل آن‌ها، ضرورت اتخاذ یک استراتژی جامع و همگرا به چشم می خورد که در آن، همزمان اقدامات داخلی و بین‌المللی باید صورت گیرد.
ضرورت اقدامات داخلی هماهنگ
در نخستین گام، برای حل چالش‌های محیط زیستی در ایران، وجود یک "عزم ملی" ضروری است. به‌طور خاص، این عزم ملی به معنای یک تعهد همه‌جانبه و هماهنگ در سطح تمام نهادهای دولتی، بخش خصوصی و مردم است. بدون مشارکت عمومی و همکاری میان تمامی ارگان‌های دولتی، هیچ‌یک از بحران‌های زیست‌محیطی نمی‌توانند به‌طور مؤثر حل شوند.
مسوولیت حفاظت از محیط زیست تنها بر دوش سازمان‌های محیط زیست و دولتی نیست، بلکه باید به یک حرکت سراسری تبدیل شود. به‌ویژه در ایران، بحران‌های زیست‌محیطی با وجود تجربه‌های گذشته در مواجهه با آن‌ها، همچنان به عنوان یک تهدید جدی باقی مانده است. به‌طور مثال، در بحث مدیریت منابع آبی، به رغم تأکیدات مکرر مقام‌های عالی‌رتبه، هیچ‌گونه اقدام جدی و پایدار برای کنترل مصرف بی‌رویه آب و بهینه‌سازی آن صورت نگرفته است.
همچنین، بسیاری از سیاست‌های نادرست در بخش کشاورزی و صنایع موجب افزایش مصرف آب شده‌اند. برای مقابله با این مشکلات، باید عزم ملی برای کاهش مصرف بی‌رویه آب، احیای منابع آبی و بازنگری در سیاست‌های کشاورزی و صنعتی ایجاد شود. به‌طور مشابه، آلودگی هوا و فرسایش خاک نیاز به سیاست‌های جامع و اجرایی دارند که از سطح ملی تا محلی هم‌راستا و یکپارچه باشند.
عزم ملی در این زمینه به معنای بسیج تمامی نهادها، آموزش عمومی، اتخاذ سیاست‌های جدید و برخورد قاطع با تخلفات زیست‌محیطی است. این مساله باید در سطوح بالای سیاستگذاری، به‌طور جدی دنبال شود، چرا که بدون اراده قوی از سوی دولت، هیچ‌گونه تغییر اساسی در وضعیت محیط زیست حاصل نخواهد شد.
معاون اول رئیس‌جمهور، محمدرضا عارف نیز در سخنرانی اخیر خود در بیست و دومین نمایشگاه بین‌المللی محیط زیست در تهران، تأکید کرد که عبور از ابرچالش‌های محیط زیستی نیازمند یک عزم ملی است. به گفته او، برای حل مسائل محیط زیستی کشور، ضروری است که تمامی ارگان‌های دولتی، بخش خصوصی، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی آحاد مردم در این مسیر گام بردارند. بدون مشارکت عمومی و هم‌راستایی میان نهادهای مختلف، هیچ‌یک از بحران‌های زیست‌محیطی نمی‌توانند به‌طور مؤثر حل شوند.
این عزم ملی باید شامل اقدامات اجرایی برای کنترل و کاهش آلودگی هوا، مدیریت منابع آبی و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی باشد. یکی از مسائل مهمی که معاون اول رئیس‌جمهور به آن اشاره کرد، بحران آب در ایران بود. کشور با کمبود منابع آبی روبه‌رو است و سیاست‌های نادرست در زمینه کشاورزی و استفاده بی رویه از آب‌های زیرزمینی، موجب شده که منابع آبی کشور به شدت کاهش یابد.
برای مقابله با این چالش، باید عزم ملی برای بهینه‌سازی مصرف آب، احیای منابع آبی و اجرای سیاست‌های کشاورزی پایدار ایجاد شود. عارف همچنین به مشکلات ناشی از آلودگی هوا اشاره کرد و گفت: «شدت مصرف انرژی در ایران با هیچ کشوری در جهان قابل مقایسه نیست و هر زمان که دنبال اتخاذ اقدامات مناسب برای حل مسائل محیط زیستی بودیم، با عوام فریبی جلوی کار خوب گرفته شد.» این اظهارنظر بیانگر این است که دولت و مسوولان باید از سیاست‌های عوام‌فریبانه و مصلحتی فاصله بگیرند و به‌طور جدی به دنبال راه‌حل‌های پایدار برای کاهش آلودگی‌ها و مصرف بهینه انرژی باشند.
همچنین، معاون اول رئیس‌جمهور به مشکلاتی مانند فرسایش خاک، تخریب منابع طبیعی و بروز گردوغبار اشاره کرد و گفت که در بسیاری از این بحران‌ها همچنان تسلیم هستیم. این وضعیت نشان می‌دهد که حل مشکلات زیست‌محیطی بدون اراده قوی از سوی دولت و جامعه ممکن نیست و تنها در صورتی که تمامی نهادها با یکدیگر هم‌افزایی کنند، می‌توان به موفقیت رسید.
ضرورت همکاری‌های بین‌المللی
دومین بخش حل مسائل مرتبط با محیط زیست، "همگرایی جهانی" است. بدون شک محیط زیست یک مسأله جهانی است و حل بحران‌های محیط زیستی ایران، بدون همکاری‌های بین‌المللی، بسیار دشوار خواهد بود.
به‌طور مثال، پدیده گردوغبار و ریزگردها که بخش بزرگی از مشکلات زیست‌محیطی ایران را تشکیل می‌دهند، تنها به دلیل تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی در کشورهای همسایه (مانند عراق و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس) به یک بحران بین‌المللی تبدیل شده است.
بنابراین، ایران باید با کشورهای منطقه و سازمان‌های بین‌المللی همکاری کند تا راه‌حل‌های مشترکی برای این بحران پیدا کند. همچنین، بحران‌های اقلیمی نظیر تغییرات آب و هوایی، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، نیازمند همگرایی جهانی برای مواجهه با آن‌ها هستند.
کشورهای توسعه‌یافته با سیاست‌های زیست‌محیطی خود، به‌ویژه در زمینه تولید گازهای گلخانه‌ای، تأثیر زیادی بر وضعیت اقلیمی کشورهایی نظیر ایران دارند. بنابراین، برای رسیدن به یک راه‌حل واقعی و پایدار، ایران باید در سطح جهانی به تعاملات و مذاکرات بین‌المللی پرداخته و از ظرفیت‌های موجود در توافق‌نامه‌های جهانی مانند توافق نامه پاریس برای کاهش اثرات تغییرات اقلیمی بهره ببرد. علاوه بر این، همگرایی جهانی می‌تواند به ایران کمک کند تا از تجربیات و تکنولوژی‌های نوین در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، بهینه‌سازی مصرف سوخت و دیگر راه‌حل‌های زیست‌محیطی بهره‌برداری کند.
انتقال تکنولوژی‌های سبز و پایدار از کشورهای پیشرفته، می‌تواند به ایران در مبارزه با بحران‌های محیط زیستی کمک کند و در عین حال، ایران می‌تواند تجربیات خود در زمینه‌های مختلف مانند مدیریت منابع آبی را به سایر کشورها انتقال دهد. عارف همچنین به مساله بحران آب در ایران اشاره کرد و گفت: «در ناترازی جدی آب به عنوان بحران آینده چه اقداماتی می‌توان اتخاذ کرد؟» این مساله نشان‌دهنده عمق بحران و ضرورت همکاری‌های جهانی برای مدیریت منابع آبی و مقابله با خشکسالی‌ها است.
چرخه‌ای که باید شکسته شود؛ از سیاست‌های نادرست تا بحران‌های زیست‌محیطی
چالش‌های محیط زیستی ایران، ریشه در سیاست‌های نادرست و کوتاهی‌های متعدد در دهه‌های متمادی دارد. از جمله این مشکلات می‌توان به بی‌توجهی به استانداردهای زیست‌محیطی، تصمیم‌گیری‌های کوتاه‌مدت و مبتنی بر منافع آنی اشاره کرد که منجر به تشدید بحران‌ها شده‌اند. برای مثال، روند صنعتی‌سازی و توسعه بدون در نظر گرفتن آثار زیست‌محیطی آن، موجب نابودی بسیاری از منابع طبیعی و گسترش آلودگی‌ها در کشور شده است.
عزم ملی برای حل این چالش‌ها باید شامل بازنگری در این سیاست‌ها و تغییر رویکردها باشد. اگر قرار است ایران به سمت توسعه پایدار حرکت کند، باید اولویت‌ها تغییر کنند. این تغییر رویکرد نه تنها باید در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها مشهود باشد، بلکه باید در فرهنگ عمومی و بینش مردم نیز ریشه بدواند.
در نهایت، عبور از چالش‌های محیط زیستی ایران نیازمند یک "عزم ملی و همگرایی جهانی" است. ایران باید به‌طور جدی در جهت اصلاح سیاست‌های داخلی خود گام بردارد و در عین حال، در سطح بین‌المللی با همکاری‌های سازنده به دنبال راه‌حل‌هایی برای مشکلات جهانی محیط زیستی باشد. تنها در صورتی که این دو جنبه همزمان تحقق یابند، می‌توان امید داشت که ایران از بحران‌های زیست‌محیطی عبور کند و آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده بسازد.
