گردش مالی کتاب در ایران

شایان ربیعی: حوزه نشر در یک تقسیم‌بندی کلی به دو بخش نشر آثار کتابی و غیر کتابی و در بخش نشر کتاب نیز آثار به دو بخش مکتوب و الکترونیک تقسیم می‌شوند. افزون بر این می‌توان در فعالیت نشر یک‌رویه دیگر برای تقسیم‌بندی تعریف کرد؛ نشر در جامعه به دو بخش دولتی و خصوصی تقسیم می‌شود و نگاه‌ها در این دو بخش متفاوت هستند، عده‌ای این دو بخش را مباین و مغایر و برخی نیز این دو بخش را هم‌افزای یکدیگر می‌دانند. در یک نگاه واقع‌بینانه، حوزه نشر دولتی امکانات و ظرفیت‌هایی دارد که این امکانات در اختیار نشر غیردولتی نیست، اگر چه رقابت بین این دو بخش متوازن و صحیح نیست اما اگر امکانات و ظرفیت‌ها متنوع نباشند‌، آن وقت دیگر رقابت معنایی ندارد. با این وجود دسته بندی‌های یاد شده در حوزه‌ای به نام «اقتصاد نشر» یک درد مشترک دارند. در اقتصاد نشر ۳ محور اصلی نگارش شامل مولف و مترجم، تولید یعنی ناشر و عرضه شامل پخش و توزیع کتاب نقش اصلی دارند. بسیاری معتقدند که در این میان باید بخش چهارمی را در نظر گرفت که شامل مخاطبانند، افرادی که در چرخه نشر توجه کمتری به حضور آنان می‌شود، اگر در گذشته سه ضلع در صنعت نشرمعرفی می‌شد اکنون این اضلاع به چهار رسیده‌است.

میزان گردش مالی در صنعت نشر کتاب ایران

با توجه به اینکه بازار کتاب در ایران چندان که به نظر می‌رسد شفاف نیست و عمدتا در تولید، تیراژ و توزیع کتاب، اطلاعات و آمارهای واقعی چندانی در دسترس نیست نمی‌توان گردش مالی دقیق این بازار را برآورد کرد. با این وجود حدس اینکه گردش مالی کتاب در ایران رقمی ناچیز باشد دشوار نیست، کم بودن تیراژ و عدم استقبال عمومی مناسب از این کالاهای فرهنگی، امکان سودآوری این صنعت را با چالش‌های بزرگی روبه‌رو کرده است. طبق آخرین آمار در سال ۹۰ و به نقل از خبرگزاری کتاب ایران، گردش مالی صنعت نشر کشور حدود ۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است. در سال ۹۳ بر اساس آمارهایی که کارشناسان و فعالان این بخش ارائه می‌کنند، گردش مالی کتاب در کشور ما حدود هزار میلیارد تومان است. البته آنچه در این آمار بیش از هرچیز خودنمایی می‌کند، آمارهای مربوط به کتاب‌های کنکوری است. به بیان دیگر همان‌طور که به گفته رئیس سازمان کتابخانه‌های کشور، سهم بسیار قابل توجهی از میزان سرانه مطالعه کتاب در ایران مربوط به افراد پشت کنکوری است، سهم بسیار قابل توجهی از گردش مالی بازار کتاب در ایران مربوط به بازار فروش کتاب‌های کنکور است. تنها کتاب‌هایی که هر نوبت تیراژشان ۱۰ هزار نسخه و در طول یک سال بیش از ۱۰ بار تجدید چاپ می‌شوند کتاب‌های کنکوری هستند، کتاب‌های انتشاراتی چون گاج، قلم‌چی، گل واژه، الگو، خیلی سبز و انتشارات دیگر. هر روز یک کتاب جدید، یک فلش کارت جدید، یک کتاب جمع‌بندی جدید، یک آموزش تست‌زنی جدید منتشر می‌کنند و هر داوطلب کنکور بیش از یک بار برای خرید جذب فروشگاه‌های اینترنتی مجهز و فروشگاه‌های بسیار بزرگ چند نبش انتشاراتی‌ها در خیابان می‌شود. تعداد تیراژهای کتاب‌های کنکور نشان‌دهنده این است که مردم کشور ما متقاضی این کتاب‌ها بوده و آنها را خریداری و مصرف می‌کنند. داوطلبان تحت تاثیر تبلیغات و عوامل دیگر احساس نیاز می‌کنند که کتاب‌های کمک آموزشی خریداری کنند و هر سال کنکور بیش از هزار میلیارد تومان هزینه‌بر می‌شود و بازهم این تراژدی با این هزینه هنگفت تکرار می‌شود. ۱۵ میلیون تومان هزینه یک سال زندگی دانش‌آموز ۱۷، ۱۸ ساله است.

ناکارآمدی نمایشگاه

خانه کتاب در این باره در گزارشی تاکید کرد که هرسال در پایتخت جمهوری اسلامی ایران، نمایشگاه بزرگ کتاب با حضور ناشران متعدد در حوزه‌های مختلف برپا می‌شود. در این نمایشگاه، تمرکز روی فروش بیشتر است. بنابراین، تمرکز روی تجارت کتاب، خرید و فروش حقوق کپی رایت و موارد این‌چنینی، بسیار کم است یا اساسا وجود ندارد. نمایشگاه کتاب تهران، تنها رفع‌کننده موقتی مانع توزیعِ نادرست است و به هیچ‌وجه مشکلِ کتاب‌خوانی، توزیع، نشر و تولید کتاب را رفع نمی‌کند. نکته دیگر درباره نمایشگاه کتاب تعداد سرقت‌هایی است که از سوی ناشران اعلام می‌شود. این مورد نیز نه تنها در گردش مالی بازار کتاب اثر مثبتی ندارد بلکه با توجه به جابه‌جایی کتاب، ممکن است آمارها را نیز دچار اختلال کند. از سوی دیگر تبلیغات کتاب، یکی از مهم‌ترین مواردی است که در گردش مالی و افزایش میزان فروش اثر مستقیم دارد اما در ایران هیچ‌گاه مورد توجه نبوده است.

گردش مالی کتاب در بازارهای جهانی

انجمن جهانی ناشران با انتشار گزارش عملکرد سالانه خود در سال ۲۰۱۳ میلادی اطلاعات متفاوت و در عین حال جذابی را برای فعالان عرصه نشر و دیگر شاخه‌های هنری مرتبط با جهان کتاب ارائه کرده است. براساس این اطلاعات صنعت نشر و فعالان حاضر در این عرصه با درآمد ۱۵۱ میلیارد پوندی خود در سال ۲۰۱۳ با فاصله بسیار نسبت به دو شاخه هنری در ارتباط با جهان کتاب یعنی سینما و مجلات در رتبه نخست قرار دارد.