پایان مرد تکرارناپذیر موسیقی ایران

روزگار عمر

حسین دهلوی‌زاده که عموما با نام حسین دهلوی شناخته می‌شود مهرماه سال ۱۳۰۶ به دنیا آمد. او همزاد ورود زندگی مدرن به ایران بود که یکی از مهم‌ترین مظاهرش آغاز ساخت راه‌آهن سراسری در کشور بود. شاید همین موضوع سبب شده است که در همه آثار حسین دهلوی می‌توان رگه‌های مدرنیته را دید و تغییر و تحول را در ساختمان قطعات و تنظیم‌های آن دنبال کرد. حسین آموزش موسیقی را از پنج سالگی نزد پدرش، معزالدین دهلوی که از شاگردان علی‌اکبر شهنازی بود، آغاز کرد و در ۹ سالگی با تشویق مادرش به ساز ویولن علاقه‌مند شد. او هم مثل همه جوانانی که در آن دوره گرایشی به ساز و موسیقی داشتند، شاگرد ابوالحسن صبا شد و فراگیری ویولن را نزد این استاد بزرگ که زبان گزنده‌ای هم داشت، پی گرفت. او همچنین در هنرستان عالی موسیقی نزد حسین ناصحی و هایمو تویبر آهنگسازی را فرا گرفت و به شکل خصوصی در این زمینه از آموزش‌های توماس کریستین داوید نیز بهره‌مند شد. 

پس از درگذشت استاد صبا در سال ۱۳۳۶ رهبری ارکستر شماره یک اداره هنرهای زیبا به او واگذار شد و او به پاس استادش، نام این ارکستر را به «صبا» تغییر داد. این ارکستر از زمان گشایش تلویزیون ایران در سال ۱۳۳۷ به‌صورت هفتگی در تلویزیون به اجرای برنامه پرداخت. دهلوی موفقیت‌های بسیاری در زندگی و در اوج زمان جوانی‌اش به دست آورد، او در سال ۱۳۴۱ در حالی که تنها ۳۵ سال داشت به ریاست هنرستان موسیقی ملی برگزیده شد و تا فروردین ۱۳۵۰ این سمت را عهده‌دار بود. او خود در دوره دوم هنرستان رشته‌های تئوری موسیقی ایران، تلفیق شعر و موسیقی، فرم موسیقی ایران، هارمونی و ارکستر را شخصا آموزش می‌داد. در این سال، وی برای سفر دو ساله مطالعاتی به آلمان و اتریش رفت. دهلوی از سال ۱۳۵۶ تصنیف اپرای مانا و مانی را به مناسبت روز جهانی کودک آغاز کرد. ساخت این اثر نزدیک به سه سال به طول انجامید و در سال ۱۳۵۸ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به پایان رسید. البته این قطعه به‌خاطر نیاز به اجرای خواننده زن هرگز به اجرا نرسید. تنها موسیقی سازی آن در خرداد ۱۳۷۹ با تلاش و رهبری علی رهبری با ارکستر فیلارمونیک اسلواکی در براتیسلاوا اجرا و ضبط شده‌است.

آثار

دهلوی در زمینه نوآوری در موسیقی ایرانی تلاش‌های زیادی داشته‌است. «سبکبال» براساس موتیف کوتاهی ملهم از قطعه قاسم‌آبادی ساخته ابوالحسن صبا، «کنسرتینو برای سنتور و ارکستر» با همکاری مشترک فرامرز پایور، «گفت‌وگوی دل»، «فروغ عشق»، «به یاد صبا» برگرفته از قطعه «به یاد گذشته»، «چهارمضراب برای ویولن و ارکستر»، «نغمه ترک»، اجرای ۱۵ قسمت از اپرای ۲۶ قسمتی «بیژن و منیژه»، «دوئو سنتور در سه‌گاه»، «شورآفرین در شور برای ارکستر»، «چهارنوازی مضرابی در اصفهان»، «سوئیت بیژن و منیژه برای ارکستر زهی»، «بیژن و منیژه برای ارکستر سمفونیک»، «سرباز برای آواز گروهی و ارکستر» از جمله آثار شنیداری و تالیفی این هنرمند در عرصه موسیقی است. حسین دهلوی در زمینه موسیقی فیلم هم فعالیت و البته بیشتر برای فیلم‌های مستند، نقش مشاور و انتخاب‌کننده موسیقی را بر عهده داشته و در تیتراژ فیلم‌ها، از او به نام مستعار «فریبا» یاد شده‌است.

دهلوی برای چند فیلم مستند از ابراهیم گلستان مانند یک آتش (چشم‌اندازها)، موج و مرجان و خارا و گنجینه‌های گوهر و همچنین فیلم هفده روز به اعدام اثر هوشنگ کاووسی موسیقی نوشته‌ است. دهلوی پس از انقلاب آثار معروف خود را منتشر کرد. آثار مکتوب او مرجع مهمی در زمینه موسیقی است. کتاب معروف او: «پیوند شعر و موسیقی آوازی» که حاصل بیش از ۴۰ سال تجربه‌اش در تلفیق موسیقی با شعر است در سال ۱۳۷۹ جایزه کتاب سال ایران را دریافت کرد. او همچنین در سومین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان «چهره ماندگار» معرفی شد. آخرین کوشش دهلوی در زمینه کارهای جمعی موسیقی ملی، پایه‌گذاری ارکستر مضرابی است که با همکاری ۶۶ نفر از نوازندگان سازهای مضرابی ایرانی تشکیل شد و در سال ۱۳۷۲ روی صحنه رفت.