نشانه‌های بازگشت به نشر چاپی در بازار کتاب

دنیای اقتصاد: تولید و نشر کتاب به شیوه‌های مختلف در چند سال اخیر، بسیار مورد توجه ناشران و کتابخوانان بوده است. کتاب‌های دیجیتالی یا اصطلاحا «ای‌بوک»‌ها و کتاب‌های صوتی از جدی‌ترین رقبای کتاب‌های چاپی و کاغذی بودند که تمایل ناشران به نشر این گونه کتاب‌ها موجب ظهور و بروز بسیاری از ابزارهای الکترونیکی جدید شد. دستگاه‌هایی در بازار توزیع شد که بدون تاباندن نور به چشم مخاطب، صفحات کتاب‌های دیجیتالی شده را نمایش می‌داد و متناسب با حرکت چشم، صفحه را عوض می‌کرد. همچنین ایده‌های بسیاری برای روخوانی کتاب و تهیه نسخه‌های شنیداری کتاب‌ها شکل گرفت و...؛ اما جالب آنکه به‌رغم این اتفاق‌ها، روند استفاده مخاطبان کتاب‌خوان‌ از نسخه‌های دیجیتالی و شنیداری کتاب‌ها رو به کاهش گذاشت.

بسیاری از کارشناسان و متخصصان ارتباطات و مطالعات فرهنگی نیز در این باره اظهار نظر کرده‌اند. دکتر مهدی سمتی استاد دانشگاه ایلینوی شمالی نیز اخیرا با انتشار تصویری از یک شهروند آمریکایی که در حال مطالعه کتاب چاپی است، خبرها درباره مرگ کتاب چاپی را قابل تکذیب خوانده است. جالب آنکه گزارش سالانه دولت کانادا از وضعیت چاپ و نشر دیجیتال که اخیرا‌ منتشر شده است‌، نشان می‌دهد که فروش دیجیتالی شامل کتاب‌های الکترونیکی و صوتی در سال گذشته میلادی ۱۷ درصد کاهش داشته است. این آمار نسبت به فروش دیجیتالی در دیگر بازارهای انگلیسی زبان نیز نسبتا پایین است. کاهش فروش کتاب‌های دیجیتال در بازار کانادا در حالی اتفاق افتاده است که دولت این کشور در سال‌های اخیر ناشران را به‌ویژه ناشران کوچک‌تر را به تولید کتاب‌های دیجیتالی و صوتی تشویق کرده است و حجم قابل توجهی از درآمد ناشران نیز از فروش نسخه‌های الکترونیکی کتاب بوده است.

اینکه چرا فروش کتاب‌های الکترونیکی در کانادا که به‌عنوان پرچمدار تولید ای‌بوک‌ها در جهان به‌شمار می‌رود، کاهش یافته است، دلایل‌ متعددی می‌تواند داشته باشد. خبرگزاری تسنیم در گزارشی که به تازگی منتشر کرده علت‌های احتمالی این اتفاق را در گفت‌وگو با چند کارشناس بررسی کرده است. امین نادری، مدیر بخش الکترونیکی انتشارات سوره مهر در این زمینه می‌گوید:‌ سهم بازار نشر الکترونیک در کشورهایی همچون کانادا یا انگلیس و آمریکا حدود ۵۰ درصد از بازار کلی صنعت نشر است و عادت مطالعه الکترونیک کاملا در میان این جوامع، نهادینه شده است. اما کاهش فروش کتاب‌‌های الکترونیک در سال گذشته در چند کشور توسعه‌یافته می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد؛ ولی قطعا یکی از مهم‌ترین دلایل، استفاده از سخت‌افزار نامناسب از قبیل تبلت‌ها و موبایل‌ها برای مطالعه الکترونیک است، طبعا خیره شدن به صفحه نمایش یک تبلت یا موبایل برای مطالعه آن هم علاوه‌بر ساعت‌ها گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی، کار دشواری است.

هر چند استفاده از کتابخوان‌های الکترونیکی در این کشورها رایج است؛ اما همچنان بخش قابل توجهی، از تبلت یا موبایل برای مطالعه استفاده می‌کنند.وی ادامه داد:‌ متاسفانه همچنان بسیاری از ناشران، نشر الکترونیک را رقیبی برای بازار کتاب‌های چاپی می‌دانند؛ درحالی‌که نشر الکترونیک در مقطع کنونی مکمل نشر سنتی بوده و فرصت مغتنمی برای ناشران در جهت افزایش سهم بازار ایجاد کرده است. ناشران سراسر دنیا از این فرصت استفاده می‌کنند. متاسفانه برخی بر این باورند که دنیای نشر باید راهش را از نشر دیجیتال جدا کند؛ ولی عملا ممانعت در برابر انقلاب دیجیتال غیرممکن به نظر می‌رسد.

نادری تصریح کرد:‌ بسیاری از قابلیت‌‌های موجود در نشر الکترونیک در کتاب‌های چاپی وجود ندارد. اپلیکیشن‌های کتاب با امکان جست‌وجو و...، کتاب‌های تعاملی و حتی کتاب‌های گویا امکانات مطلوبی را برای مخاطب فراهم می‌کند. آمارها نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۴، بازار جهانی کتاب‌های صوتی ارزش ۶/ ۲ میلیارد دلاری داشته است. در همین کشور خودمان شاهد افزایش چشمگیر، تولیدات، فروش و سامانه‌های عرضه کتاب‌های گویا هستیم. بنابراین باید گفت، نشر الکترونیک مکمل نشر چاپی بوده و بازارهایی بکر و قابل‌توجه را برای ناشران فراهم آورده، امید است با طراحی و برنامه‌ریزی مناسب، نهایت استفاده را از فرصت پیش‌آمده ببریم.

افشین شحنه‌تبار، مدیر انتشارات ایرانی ـ انگلیسی شمع و مه کاهش فروش کتاب الکترونیک را یک خبر خوب می‌داند و می‌گوید:‌ خشنودی من از کم شدن فروش نسخه‌های الکترونیکی که البته در تمام دنیا در حال اتفاق افتادن است، دلایل خاص خود را دارد. ورود نسخ الکترونیکی که توسط آمازون و «بارنز اند نوبل» باب شد، باعث رشد قارچ‌گونه نویسندگان خود ناشری شد که می‌پنداشتند هر نوشته‌ای داستان است و قابل چاپ. در اصل همین افت کیفیت نوشتاری در کتب الکترونیکی خود یکی از دلایل کاهش فروش و از بین رفتن جاذبه اولیه بوده است. در صورتی که مخاطب واقعی کتاب می‌داند هنوز نویسنده خوب برای ناشر واقعی جذاب است و آنها را ترغیب به چاپ اثرشان می‌کند. جدا از اینکه تمام ناشران خوب علاوه‌بر چاپ افست اثر، فرمت‌های دیگر آن را نیز در اختیار می‌گذارند. وی ادامه می‌دهد:‌ هر چقدر مردم امروز دنیا را از این وسیله‌های الکترونیکی دور کنیم، حتی برای ساعتی در روز مطمئن باشید اول خدمت به خودشان و بعد به ادبیات کردیم.

تبلت، دستگاه کیندل، نوک و بقیه این آثار هیچ گاه باعث پیشرفت ادبیات نخواهد شد؛ چون جنس آن بی روح و بی احساس است. البته قابل پیش‌بینی بود که این موج ترسناک نسخ الکترونیکی به‌زودی جذابیت اولیه خود را از دست خواهد داد. در هر صورت نمی‌شود منکر محسنات این فرمت هم شد و باور داریم در کنار نسخه چاپی نقش لازم و ملزوم را بازی خواهد کرد. عادل طالبی، کارشناس حوزه بازاریابی نشر با طرح این سوال که مخاطب ایرانی که عادت به پول دادن برای محصول غیرملموس ندارد، آیا به کتاب‌های دیجیتال روی خوش نشان خواهد داد؟ می‌گوید:‌ طبق آمار رسمی در آمریکا و کانادا (North America) که بالاترین درصد ابزارهای مطالعه دیجیتال را دارند، فروش نسخه‌های کتاب دیجیتال حدود ۱۹ درصد کاهش داشته است‌، بنابراین باید گفت‌، علاقه به خرید ابزارهای دیجیتال کتابخوانی نیز به شدت کاهش داشته و از ۲۳ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۱/ ۷ درصد در پایان سال ۲۰۱۶ رسیده است.

وی ادامه می‌دهد:‌ آمار خرید تبلت در آمریکا از سال ۲۰۱۰ که فقط ۴ درصد در آمریکا تبلت داشتند، در سال ۲۰۱۵ از مرز ۴۵ درصد گذشته است. اما در ایران خرید تبلت حدود ۱۳ تا ۱۷ درصد برآورد می‌شود که حداقل یک‌سوم نرم جهانی است. امین نادری البته معتقد است که ایرانی‌ها نیز روی خوشی به بازارهای نشر دیجیتال نشان داده‌اند. وی می‌گوید:‌ به‌عنوان مثال کافه بازار ۳۸ میلیارد تومان از محل فروش اپلیکیشن‌های خود درآمدزایی کرده است. تنها در نوروز ۹۵، رقمی حدود ۳/ ۲ میلیارد تومان اپلیکیشن از کافه بازار خریداری شده است. امروز فیدیبو و طاقچه نیز فروش قابل توجه و رو به رشدی دارند. طالبی اما این آمار را راضی‌کننده نمی‌داند و می‌گوید:‌ این درست است که فروش کافه بازار از اپلیکیشن‌های خود ۳۸ میلیارد تومان است. اما ما چند میلیون جمعیت داریم؟ ۸۰ میلیون؟ درآمد سرانه چقدر است؟ حدود ۵ هزار دلار با ارزش خرید حدود ۱۷ هزار دلار. کشور‌های دیگری که با این توان خرید (یعنی ۱۷ هزار دلار) هستند، چقدر برای خرید محصول دیجیتال هزینه می‌کنند؟ وی می‌افزاید:‌ اینجا نقش فرهنگ در رفتار مصرف‌کننده مشخص می‌شود. آن موقع است که مجبوریم بپذیریم به جای هدر دادن بودجه دولت با طرح‌های عصرانه، صبحانه، عیدانه، شبانه، تابستانه و پاییزانه برای کتاب، باید برای تشویق به مطالعه و فرهنگ‌سازی خرج کنیم.

مخاطب جهانی از نشر دیجیتال زده شده است

طالبی تصریح می‌کند:‌ نکته مهم دیگری نیز وجود دارد، در اروپا از سال گذشته و در آمریکا در همین ۲۰۱۶ اتفاقی رخ داد و آن زده شدن مخاطبان از تکنولوژی‌های دیجیتال و تلاش برای بازگشت به سنت‌ها و دوری از ابزارهای دیجیتال است که باید به تدریج منتظر آن در یکی، دو سال آینده در ایران هم باشیم. فقط آنها نقطه اوج بسیار خوبی را در حوزه مطالعه دیجیتال تجربه کردند اما ما به آن نقطه اوج مناسب برای خودمان نرسیدیم. نادری اما معتقد است که صنعت نشر الکترونیک در ایران، در ابتدای راه خود است، وی می‌گوید:‌ طبق اخباری که بنده دارم به‌زودی عرضه سخت‌افزارهای کتابخوان با پوشش رسم‌الخط فارسی توسط یکی از سامانه‌های کتاب الکترونیکی داخل کشور آغاز می‌شود. همچنین اپراتورهای موبایل نیز ورود جدی به این صنعت داشته‌اند و در قالب خدمات ارزش افزوده موبایل vas در این راه برنامه‌های متعددی دارند.

طالبی برخلاف نادری چندان به آینده نشر دیجیتال در ایران خوش‌بین نیست، او معتقد است اگر صنعت دیجیتال در غرب رشد خاص داشت، برای این بود که اکوسیستم نشرشان و بازاریابی سنتی‌شان درست و ایده‌آل بود. فضای دیجیتال برای پر کردن گپ مطالعاتی وارد شد و در آن فضای خالی رشد کرد، اما ما اکنون در حوزه نشر، در حوزه محتوا، در حوزه شناخت مخاطب، در حوزه کیفیت (چه محتوا، چه چاپ، چه طراحی جلد، چه فونت، چه صفحه‌آرایی و...) همه جا به بلوغ نرسیده‌ایم. این است که نباید خیلی هم انتظار داشته باشیم، نشر دیجیتال بیاید مشکلات ما در چاپ و نشر سنتی را پوشش بدهد. به نظر من بلوغ در حوزه نشر سنتی لازمه رشد نشر دیجیتال است. وی می‌گوید:‌ اکنون برخی ناشران در حوزه کودک و نوجوان، با رعایت قواعد مشخصی مثل کیفیت محتوا، کیفیت ترجمه، کیفیت جلد، کیفیت متریال، ایجاد ارتباط با مخاطب و مشتری و... به سرعت در حال رشد هستند و جای خالی نوآوری توسط ناشران سنتی قدیمی را به سرعت پر می‌کنند. اینها می‌توانند یکی، دو سال بعد پایه‌های نشر دیجیتال حوزه کودک و نوجوان را به‌هم بریزند. با این وجود‌، ما با آن مدینه فاضله‌ای که در آمریکا و اروپا درباره کتاب شاهدش بودیم و زمینه‌ساز رشد نمایی در حوزه مطالعه دیجیتال بودیم خیلی فاصله داریم.