تصویر آماری بازار کتاب در ایران

دنیای اقتصاد: نمایشگاه کتاب تهران که این روزها به علت آبگرفتگی، دستمایه بسیاری از اعتراضات و شوخی‌های کاربران فضای مجازی قرار گرفته است، در حال برگزاری است. استقبال مردم از برپایی این نمایشگاه در ۳۰ سال گذشته - غیر از چند دوره - روندی افزایشی داشته و تقریبا می‌توان گفت که هر سال به لحاظ تعداد و ارزش ریالی فروش رکوردهای بالاتری را به ثبت رسانده است. اما نکته جالب و شاید تاسف‌برانگیز این موضوع ناهمخوانی گسترش استقبال از نمایشگاه از یکسو و پایین بودن مداوم سرانه مطالعه کتاب از سوی دیگر است. آمارهای نشر کتاب در سال‌های اخیر و نزولی بودن شمارگان و فروش کتاب‌ها، پایین بودن سرانه مطالعه را اثبات می‌کند.

طبق اطلاعات به دست آمده از خانه کتاب نمودار شمارگان کتاب‌های منتشرشده، شیب نزولی سال‌های اخیرش را همچنان حفظ کرده است. مرور آمارهای نشر در سال گذشته و مقایسه آن با سال‌های اوج کتابخوانی در ایران، ‌نشان‌دهنده فاصله‌ای بسیار زیاد و شکافی عمیق است. از ابتدای انقلاب تاکنون نزدیک به یک میلیون عنوان کتاب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز انتشار گرفته و به چاپ رسیده است. نتایج تحقیقات و آمارها بیانگر این مطلب‌ است که شمارگان کتاب از دولت پنجم تا دولت دهم با کاهش روبه‌رو بوده است. براساس همین آمارها می‌توان گفت که بیشترین متوسط شمارگان کتاب مربوط به سال‌های نخست انقلاب اسلامی است که در آن هر کتاب به‌طور میانگین با شمارگان بیش از ۱۱ هزارتایی وارد بازار می‌شد اما تیراژ کتاب‌ها پس از این دوره به سرعت رو به کاهش گذاشت و به علت وقوع جنگ تحمیلی استقبال از بازار کتاب نیز افت محسوسی پیدا کرد. تیراژ کتاب‌ها در این دوره به کمتر از ۶ هزار عنوان رسید. اما پس از این در زمان دولت سوم به ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۶۲ میانگین تیراژ کتاب دوباره اوج گرفت و به آستانه ۱۰ هزارتایی رسید.

در دولت‌های پنجم تا هشتم نمودار تیراژ کتاب با فراز و نشیب‌های مقطعی همچنان به صورت نزولی ادامه داشت تا اینکه در دولت نهم به ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، روند نزولی این نمودار یکسره شد و بدون تجربه هیچ افزایشی، تیراژ کتاب‌ها سقوط کرد. به هر حال با توجه به تیراژ بالای کتاب در سال‌های دهه ۶۰ و ۷۰، میانگین شمارگان کتاب‌ها در همه سال‌های بعد از انقلاب بیش از پنج هزار و ۵۰۰ است. این در حالی است که میانگین تیراژ در ۱۰ سال اخیر کمتر از ۲ هزار برآورد می‌شود.

آمارهای نشر در سال 95

در ادامه این گزارش آمارهای نشر کتاب در سال گذشته را به بهانه برپایی نمایشگاه کتاب مرور خواهیم کرد. تعداد عناوین چاپ اولی و تجدید چاپی‌ها در سال ۹۵، بیش از ۸۸هزار و ۸۲۵ عنوان است. این عدد برای کتاب‌های کمک‌درسی ۱۰ هزار و ۵۸۴، کتاب‌های کودک ۱۲ هزار و ۵۸۷ و برای کتاب‌های عمومی ۶۵ هزار و ۶۵۴ بوده است. با این حساب ۱۲ درصد کتاب‌های سال گذشته در حوزه کمک‌درسی، ۱۴ درصد کتاب‌های حوزه کودک و ۷۴ درصد از کتاب‌ها در گروه کتاب‌های عمومی قرار گرفته‌اند.

شمارگان متوسط کتاب؛ 1650 نسخه

خبرگزاری آنا براساس آمارهای ماهانه منتشرشده از سوی خانه کتاب در سال گذشته اعلام کرده که شمارگان متوسط کتاب در سال ۹۵، حدود ۱۶۵۰ نسخه بوده است. همچنان‌که گفته شد میانگین تیراژ کمتر از ۲ هزار نسخه‌ای در مقایسه با دوران اوج تیراژ کتاب‌ها، ناامیدکننده است. البته این عدد مربوط به میانگین مجموع کتاب‌های منتشر شده در سال ۹۵ بدون تفکیک موضوعی است. به بیان دیگر میزان تیراژ کتاب‌های غیردرسی و کتاب‌های عمومی بزرگسالان بحرانی‌تر از این است. شمارگان متوسط کتاب در گروه کتاب‌های کمک‌درسی، ۳۱۷۴ و شمارگان کتاب‌های کودک نیز برخلاف انتظارات، تنها ۲۴۰۳ نسخه بوده است. آمارها نشان می‌دهد شمارگان متوسط کتاب‌های عمومی ۱۲۵۹ نسخه بوده که عددی تامل‌برانگیز و نگران‌کننده است.

میانگین قیمت کتاب در سال 95

بهای کل کتاب‌های منتشر شده در سال ۹۵، بیش از ۱۸ هزار و ۸۵۰ میلیون ریال بوده است. با تقسیم این مبلغ بر شمارگان کل کتاب (و شمارگان در گروه‌های سه‌گانه) مشخص می‌شود قیمت متوسط کتاب در سال ۹۵ حدود ۱۲۸۶۵ تومان بوده که به تفکیک شامل کتاب‌های کمک‌درسی با میانگین قیمت ۱۷ هزار و ۱۶۰ تومان، کتاب‌های کودک با میانگین قیمت ۵ هزار و ۶۱۱ تومان و کتاب‌های عمومی با میانگین قیمت ۱۳ هزار و ۷۸۰ تومان است.

میانگین خرید

با توجه به آمار رسمی اعلامی از سوی نمایشگاه در سال ۹۳ میانگین خرید هر نفر در بیست‌وهفتمین دوره نمایشگاه کتاب چیزی حدود ۲۸ هزار تومان بوده است. این رقم با توجه به رقم فروش ۱۴۰ میلیارد تومانی کل نمایشگاه در این سال محاسبه شده است. با توجه به فروش کل نزدیک ۱۶۰ میلیارد تومان در نمایشگاه سال گذشته و افزایش جمعیت بازدیدکننده، به نظر می‌رسد میانگین ۲۸ هزار تومانی با تغییر اندکی در سال گذشته هم تکرار شود. با این حساب و با توجه به میانگین قیمت نزدیک به ۱۳ هزار تومانی کتاب‌ها در سال گذشته، می‌توان گفت هر نفر در نمایشگاه تنها دو کتاب خریداری کرده است.

مقایسه کتاب در ایران و کشورهای توسعه‌یافته

شاید بتوان میزان تیراژ کتاب در هر کشور را ملاک مناسبی برای سنجش سرانه مطالعه و به عبارتی، اقبال مردم به مطالعه کتاب دانست. به‌طور معمول انتشار کتاب در کشورهای توسعه‌یافته با تیراژهایی روبه‌رو می‌شود که وقوع آن در ایران چیزی شبیه به رویا و انتشار کتاب با تیراژهای مذکور برای ناشران و صد البته نویسندگان آرزویی به ظاهر دست‌نیافتنی است. به‌عنوان مثال در انگلستان، رمانی تحت‌عنوان «بریسینگر» نوشته «کریستوفر پائولینی»، در اولین روز عرضه به بازار کتاب، با فروش ۴۵ هزار نسخه‌ای مواجه شد. همچنین در فرانسه کتاب «کارت و قلمرو» نوشته «میشل هولبک» با تیراژ ۱۲۰ هزار نسخه، کتاب «طرحی از زندگی»، نوشته «آملی نوتومب» با تیراژ ۲۲۰ هزار نسخه و کتاب «عشق جزیره است»، نوشته «کلودی گالای» با تیراژ حداقلی ۷۰ هزار نسخه، روانه بازار نشر شدند. این در حالی است که تیراژ کتاب‌های منتشر شده در ایران به سختی به مرز ۱۰ هزار نسخه می‌رسد. مثلا کتاب «بامداد خمار»، نوشته «فتانه حاج سیدجوادی» که به‌عنوان یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های ایرانی شناخته می‌شود، در طول ۱۰ سال فقط ۳۰۰ هزار نسخه فروش داشته و در بهترین حالت توانست رقم ۱۰ هزار نسخه در بعضی از چاپ‌ها را تجربه کند.