زهر قاچاق در رگ‌های بازار کتاب

دنیای اقتصاد: چاپ، انتشار و فروش کتاب قاچاق، قصه دیروز و امروز نیست. از سال‌های پیش از انقلاب که برخی کتاب‌ها از نظر سیاسی ممنوع اعلام می‌شد، آثاری با کیفیت نازل و به صورت چاپ زیرزمینی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گرفت. هر چند چنین کار پرخطری، کمتر به دلایل اقتصادی انجام می‌گرفت با اوج گیری انقلاب و پس از آن با صادر نشدن مجوز تجدید چاپ برخی کتاب‌های قدیمی مانند دیوان شعر برخی شاعران مانند ایرج میرزا و عبیدزاکانی که از نظر اخلاق رسمی مورد تایید نبود، کار دستفروشان و قاچاقچیان کتاب رونق گرفت و در غیاب نظارت دقیق، کم‌کم به کاسبی‌ای موازی با بازار قانونی کتاب تبدیل شد. این جریان زیرزمینی کم‌کم رشد یافت و پس از اشباع شدن بازار از کتاب‌های یادشده سراغ کتاب‌های پرفروش قانونی دربازار رفت و با رصد کردن آثاری که شمارگان و تعداد چاپ‌های آنها قابل توجه بوده، با چاپ غیرقانونی و تکثیرآن میان دستفروشان، انگل‌وار از حاصل دسترنج ناشران و مولفان ارتزاق شد.

حال اما مدتی است این ماجرا ابعادی تازه یافته است. با توجه به کاهش هزینه‌های چاپ در غیاب هزینه‌های حق مولف، ویراستاری، فیلم و زینک و... بدیهی است قاچاقاچیان با تخفیفی بیشتر و نزدیک به ۵۰ درصد این آثار را در اختیار برخی کتابفروشان سودجو می‌گذارند و این‌گونه با از میان رفتن قبح عمل غیراخلاقی، تعداد زیادی از کتابفروشان درگیر چنین طمع‌کاری‌هایی شده‌اند و آثار قاچاق را که شباهت زیادی با آثار اصل دارند در قفسه کتابفروشی‌ها جای می‌دهند و مخاطب از همه جا بی‌خبر ناخواسته این آثار را خریداری می‌کند. هر چند شدت گرفتن چنین جریان بیماری گاه گدار فریاد ناشران مالباخته را به دنبال دارد ولی به‌دلیل خلأ‌های قانونی و نبود انگیزه کافی مجریان قانون برای جلوگیری از این نابسامانی‌ها متاسفانه معدود شکایت‌های ناشران که با هزینه‌های کلان و با نا امیدی انجام می‌گیرد هم به جایی نمی‌رسد یا نتیجه‌ای مطلوب به دنبال ندارد و از این‌‌رو عموما شاکیان از خیر شکایت خود می‌گذرند و به‌کار خود مشغول می‌شوند.

ناامیدی ناشران

اخیرا در میزگردی که در خبرگزاری مهر برپا شد، تعدادی از ناشران به مشکلات صنفی و قانونی در زمینه قاچاق کتاب اشاره کرده‌ و از تجربیات تلخ خود سخن گفته‌اند. یوسف علیخانی مدیر نشر آموت که اخیرا چند کتاب پرفروش نشرش دچار چنین معضلی شده است عنوان می‌کند: «ناشری مثل من سالی ۱۵ تا ۲۵ کتاب چاپ می‌کند و در نهایت شاید یکی از آنها پرفروش شود. من تا الان ۲۱۰ عنوان کتاب چاپ کرده‌ام از میان آنها پنج کتاب است که در بازار گل کرده است و دقیقا قاچاقچی کتاب دست روی همان پنج عنوان گذاشته است. با این وضع چه انگیزه‌ای باید برای کار من باقی بماند؟ وقتی کتاب من در دوران پرفروشی، قاچاق شود، چه انگیزه‌ای برای ادامه کارم دارم. وقتی یک کتاب را با کار متوالی جا می‌اندازی و همان وقت می‌شود دستمایه قاچاق، دیگر چه انگیزه‌ای برایت باقی می‌ماند که باز هم بازار را داغ کنی. وقتی دیگران به جای کسب تجربه از راهی که رفته‌ای می‌خواهند قلم پایت را بشکنند، دیگر چه راهی و چه کاری؟» هادی حسین‌زادگان مدیر نشر هیلا و پخش کتاب ققنوس نیز به این مشکل اشاره می‌کند و می‌گوید: «مشکل امروز ما این است که مخاطبمان نسخه‌های قاچاق را از کتابفروشی‌های معتبر می‌خرد. چطور باید تشخیص دهد که قاچاق است وقتی کتابفروش کار قاچاق را با ۵ تا ۱۰ درصد سود بیشتر می‌خرد و صرفه‌اش بیشتر است.»

سعید احمدی، مدیر نشر تیسا که آثارش از گزند قاچاقچیان درامان نمانده هم نظری مشابه دارد و عنوان می‌کند: «من ناشر برای مقابله با این دزدی از اموالم به گفته وکیلم باید کار کارآگاهی بکنم. باید کتاب و نسخه قاچاق را پیدا کنیم، آرم و مشخصات را کشف کنیم و اگر این شانس را آوردیم، باید کتاب مهر فروشنده را بخورد و همراه با فاکتور خرید ما تحویل بازپرسی شود تا شاید به نفر اصلی برسیم.من همان روز شکایتی تنظیم کردم. برای شکایت باید نسخه قاچاق که ممهور است به مهر فروشگاه با نسخه اصلی را تحویل بدهیم تا شکایت در جریان بیفتد. تا اینجای کار چیزی که مانع از اجرای کار شد این تصور من بود که دنبال کردن و پیگیری من برای پیدا کردن قاچاقچی‌ها پشتوانه‌ای برای محکم‌تر شدن ادله و شکایت من می‌شود و می‌تواند ثابت کند حق با من است، اما دادگاه می‌گوید برای هرکدام از موارد قاچاقی که پیدا می‌کنی باید یک شکایت تازه ثبت کنی و این یعنی دوباره طی کردن این فرآیند و البته هزینه ثبت شکایت مضاعف. از سوی دیگر پرونده‌ای را هم به ارشاد منتقل کردم که خبری از آن نشده است.» هرچند مسوولان ارشاد همواره بر مبارزه با این معضل تاکید کرده‌اند اما با ذکر اینکه کمتر از پنج درصد عناوین قاچاق می‌شود سعی دارند مشکل را کوچک‌تر از آنچه هست نشان دهند، درحالی‌که متاسفانه این حجم پنج درصدی عناوین، از نظر شمارگان کتاب و مبلغ، حجم زیادی از آثار را در بر می‌گیرد.

ضرورت طرحی ضربتی

به‌تازگی محمد سلگی (مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) از تشکیل کارگروهی با عنوان «حمایت از حقوق نشر» به‌منظور حمایت از حقوق ناشران و پدیدآورندگان با همکاری اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران خبر داد. به گفته سلگی، دبیرخانه این کارگروه در اتحادیه ناشران و کتابفروشان مستقر است و امور اجرایی از طریق این اتحادیه انجام خواهد شد. این کارگروه تلاش خواهد کرد با استفاده از تمامی اهرم‌ها و ابزار قانونی به مقابله با جریان تکثیر غیرقانونی آثار اعم از چاپی، الکترونیکی، صوتی، نرم‌افزاری و چندرسانه‌ای در فضای حقیقی و مجازی بپردازد. هومان حسن‌پور (عضو هیات‌مدیره اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران) در گفت‌‌وگو با «ایلنا» درباره اقدامات کارگروه «حمایت از حقوق نشر» و آخرین تصمیمات اتخاذ شده برای حمایت از حقوق ناشران و پدیدآورندگان گفت: «در زمینه مقابله با چاپ و تکثیر غیرقانونی کتاب‌های (دارای مجوز ارشاد) ناشران کشور که متاسفانه امروز نزدیک به نیمی از بازار کتاب را در اختیار گرفته است، اقدامات بسیار خوبی صورت گرفته و پیشرفت‌های قابل توجهی را در امر حمایت از حقوق ناشران و پدیدآورندگان شاهد هستیم. این برنامه‌ریزی‌ها به‌زودی به یک روند عملیاتی تبدیل می‌شوند تا پیگیری چاپ و تکثیر غیرقانونی کتاب‌ها به سرعت به نتیجه برسد. در این مسیر قوه قضائیه، نیروی انتظامی و اداره اماکن نیز با اتحادیه و وزارت ارشاد همکاری دارند. طرح مذکور بسیار با جدیت اجرایی خواهد شد تا به سرعت این روال غیرقانونی از میان برود.»