غروب استاد پیشکسوت تعزیه

آخرین ساعات شامگاه ۲۸ فروردین ماه خبر درگذشت دکتر جابر عناصری در حالی در فضای مجازی منتشر شد که این پژوهشگر پیشکسوت مدت‌ها بود کنج عزلت گزیده بود و خبر ناگهانی درگذشت او برای بسیاری از علاقه‌مندان تعزیه با شوکی بزرگ همراه بود.

به گزارش «ایسنا» از صبح شنبه مطالبی غیررسمی درباره بیماری جابر عناصری شنیده شد اما از آنجا که استاد پیشکسوت تعزیه و فرهنگ عامه در سال‌های اخیر کمتر در مجامع حضور داشت و بیشتر خلوت گزیده بود، دسترسی به او و خانواده‌اش چندان آسان نبود تا اینکه شامگاه گذشته خبر درگذشت او در فضای مجازی منتشر شد. این خبر نه تنها خبر درگذشت وی بود بلکه در آن اعلام شده بود که استاد پیشکسوت به درخواست خودش بدون تشریفات مرسوم، به خاک سپرده شده است. او متولد سال ۱۳۲۴ اردبیل بود و به گفته یکی از دوستان نزدیکش، واپسین سال‌های زندگی را با دل‌شکستگی و عزلت گذرانده بود، ساعت ۹ و۳۰ دقیقه صبح شنبه درگذشت و همان روز در قطعه‌ای خصوصی در بهشت زهرا (س) به خاک سپرده شد. مراسم خاکسپاری او به درخواست خودش تنها با حضور ۹ تن برگزار شد و به وصیت او هزینه برگزاری مراسم ختم و یادبود هم به انجمن خیریه‌ای اختصاص پیدا کرد.

غمگین از وضعیت تعزیه

نام دکتر جابر عناصری با تعزیه و فرهنگ عامه پیوند خورده بود اما او نیز مانند دیگر پژوهشگران و استادان تعزیه از وضعیت این هنر ایرانی غمگین بود. او هرچند چندان اهل گفت‌وگوهای مطبوعاتی یا حضور در برنامه‌ها نبود اما گاهی در برنامه‌ یا همایش‌هایی که در بعضی استان‌ها درباره تعزیه برگزار می‌شد، سخنرانی می‌کرد و گاهی هم در جمع خبرنگاران از وضعیت فعلی تعزیه اظهار تاسف می‌کرد. این استاد دانشگاه یکی از آسیب‌های آیین تعزیه را عدم استفاده از وجود تعزیه‌خوانان برجسته می‌دانست و معتقد بود در مناطق مختلف کشور تعزیه خوانان بزرگی وجود دارند که به سوگواره‌ها دعوت نمی‌شوند و گوشه‌نشین شده‌اند. اگر لباس‌ها، سرودها و نغمه‌های بومی را که مردم هر منطقه با آن آشنایی دارند از تعزیه بگیریم، در واقع جان تعزیه را گرفته‌ایم. عناصری اعتقاد داشت حتی اهل سنت نیز در تعزیه با ما شیعیان شریک هستند و تعزیه‌هایی که اجرا کرده‌اند، تاثیرگذار بوده است. این مدرس دانشگاه، عدم شناخت نسخ تعزیه از سوی تعزیه‌خوانان را از دیگر آسیب‌های این آیین می‌دانست و می‌گفت: «برخی تعزیه‌خوانان گاه به‌خاطر عدم شناخت درست نسخ تعزیه، اشعار را به‌صورت اشتباه و غیرصحیح می‌خوانند و باعث خنده آور شدن آن می‌شوند. همچنان‌که خودنمایی نیز از دیگر تهدیدات و آسیب‌های تعزیه است که تعزیه‌خوانان باید در این خصوص مراقب باشند.»

ایستادگی مقابل تعزیه‌های نادرست

عناصری که تاکنون کتاب‌هایی چون «شبیه‌خوانی، الگوی نمایش‌های ایرانی» و «درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران» را به رشته تحریر درآورده است، با تاکید بر استفاده از الگوهای درست در تعزیه، معتقد بود، اگر می‌خواهیم تعزیه سالمی داشته باشیم باید از الگوهای درستی در این زمینه تبعیت کنیم. وی تاکید کرد، معیارهای موجود در تعزیه، هنوز به‌درستی شناخته نشده و با این وجود در تئاتر به‌کار گرفته می‌شود و موجب سخره می‌گردد، درحالی‌که این معیارها در ابتدا باید شناخته شود و بعد در دیگر عرصه‌های نمایشی مورد استفاده قرار گیرد. به باور او، ما نیازمند به‌روز کردن تعزیه هستیم، ولی زمانی که آهنگ‌ها، اشعار، صحنه‌آرایی و میدان آرایی آن را به‌درستی نشناخته‌ایم، چگونه می‌توانیم دست به این کار بزنیم. عناصری که تاکید داشت باید در مقابل این تعزیه‌های نادرست ایستاد و آن را نقد کرد، درباره دلایل ناشناخته ماندن اصول درست تعزیه می‌گفت: زمانی که در یک سوگواره از تعزیه‌هایی ضعیف با اهدای جوایز بزرگ تقدیر می‌شود، سایرین نیز به سمت اجرای چنین تعزیه‌هایی روی می‌آورند و هیچ‌کس به سراغ شناخت معیارهای صحیح تعزیه نمی‌رود. این ایرانشناس و پژوهشگر که سال‌های طولانی به پرورش دانشجویان پرداخته بود، می‌گفت: قدسی‌تر از سروده‌های شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی در عالم وجود ندارد. حضرت علی (ع) آبروی بشریت است و در جهان بشریت نظیر این امام عظیم‌الشأن نمی‌توان کسی را پیدا کرد. همچنان‌که واقعه کربلا و حماسه آفرینی امام حسین (ع) نه تنها در جهان اسلام بلکه در سایر ادیان و کشورهای دنیا زبانزد همگان است و همه به وجود چنین امام و الگوی والایی واقف هستند.

تعزیه فراتر از اسطوره و تاریخ

وی تعزیه را هنری به وسعت تمام ادوار تاریخ بشریت عنوان می‌کرد و معتقد بود: تعزیه اسطوره و تاریخ نیست بلکه فراتر از آنها است به گونه‌ای که سروده‌های آن را نمی‌توان در میان اشعار هیچ‌یک از شاعران بلند آوازه جهان پیدا کرد. تعزیه معراج انسان است و چنان ارتباطی میان بنده و پروردگارش ایجاد می‌کند که او را به درستی با حقایق و وقایع دشت کربلا آگاه می‌کند. عناصری تعزیه را نمایشی می‌دانست که به جز ایران در هیچ جای دیگر وجود ندارد و این از افتخارات ما ایرانیان است. این مدرس دانشگاه همواره نسبت به کاربردن واژه‌های نامربوط و وارداتی در تعزیه هشدار می‌داد. «ما باید الفاظ و جمله‌های اصیل این هنر را همان‌گونه که هست به مردم کشورمان و حتی جهانیان عرضه کنیم، زیرا تعزیه نمونه بارز نبوغ نمایشی ایرانیان است.»این تعزیه‌شناس با بیان اینکه ریا، ابهام، گزافه‌گویی و خرافه تعزیه را از مسیر واقعی خود خارج می‌سازد، اخلاص و عشق را رمز بقا و ماندگاری این هنر نمایشی می‌دانست و می‌گفت: مسوولان و دست‌اندرکاران امر تعزیه باید مطالب و نسخه‌های درست و واقعی را در اختیار تعزیه‌خوان‌ها قرار دهند و در انتخاب شبیه‌خوان‌ها، بیان مطالب و همچنین نوع و رنگ لباس آنها نیز دقت کنند. این پژوهشگر خواستار بهره‌مندی از ایده، نظر و خاطره‌های تعزیه‌خوان‌ها در خلق نمایشنامه‌ها بود. «اگر می‌خواهیم هنر دینی قوی و با محتوا داشته باشیم باید از تعزیه و خاطرات تعزیه خوان‌ها نیز به نحو مطلوب استفاده کنیم.»از وی نوشته‌ها و پژوهش‌های فراوانی در پهنه آیین‌های ایرانی، شاهنامه، هنرها و ادبیات عامیانه و تعزیه، نزد جامعه هنری و ادبی به یادگار مانده است که از جمله آنها می‌توان به «مراسم آیینی و تئاتر»، «تاریخ هنر ایران»، «تاریخ هنر جهان»، «تعزیه، نمایش مصیبت»، «درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران»، «شبیه نامه دیر مکافات»، «مردم شناسی و روان شناسی هنر»، «شبیه خوانی، گنجینه نمایش‌های آیینی مذهبی»، «شبیه خوانی، کهن الگوی نمایش‌های ایران» و... اشاره کرد.