اهمیت «آب مجازی» در سیاستگذاریهای تولید
احمد طبایی* امروزه اهمیت و جایگاه آب در بحث توسعه پایدار، بر کسی پوشیده نیست. در مناطق خشک و نیمهخشک جهان که کشور ما هم در شمار آن مناطق قرار دارد، مدیریت صحیح و بهینه آب و بهویژه آب کشاورزی که بیش از ۹۰درصد آب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف میشود، اهمیتی مضاعف مییابد. در این راستا، تعاریف و مفاهیم متعددی ارایه شده است و هر یک برآنند تا از منظری متفاوت میان تولید و مصرف آب رابطهای برقرار کنند که یکی از این مفاهیم «آب مجازی» است.
آب مجازی برای اولین بار توسط تونی آلن در سال ۱۹۹۸ مطرح شد و به مقدار آبی گفته میشود که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف میکند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.
احمد طبایی* امروزه اهمیت و جایگاه آب در بحث توسعه پایدار، بر کسی پوشیده نیست. در مناطق خشک و نیمهخشک جهان که کشور ما هم در شمار آن مناطق قرار دارد، مدیریت صحیح و بهینه آب و بهویژه آب کشاورزی که بیش از ۹۰درصد آب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف میشود، اهمیتی مضاعف مییابد. در این راستا، تعاریف و مفاهیم متعددی ارایه شده است و هر یک برآنند تا از منظری متفاوت میان تولید و مصرف آب رابطهای برقرار کنند که یکی از این مفاهیم «آب مجازی» است.
آب مجازی برای اولین بار توسط تونی آلن در سال ۱۹۹۸ مطرح شد و به مقدار آبی گفته میشود که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف میکند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. بهطور ساده میتوان آب مجازی را مقدار آبی تعریف کرد که برای تولید کالا مورد نیاز است. صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.
با توجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان بهویژه در سالهای اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامهریزی و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کمآب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شدهاند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی بهکار گیرند و خود را از تولید محصولات آبدوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور میشود، آزاد و رها سازند. بنابراین این کشورها واردات خود را به محصولاتی که بیشترین مصرف آب مجازی را دارند، محدود کرده و در مقابل بر تولید محصولاتی با مصرف آب مجازی کمتر، تاکید و نسبت به صدور آنها اقدام میکنند، البته کشورهای واردکننده در جریان مجازی تجارت آب حتما لازم نیست کمآب باشند. برای مثال کانادا که کشوری پرآب است، موز و مرکبات وارد میکند و در مقابل کشوری مانند اردن که از کمبود شدید آب رنج میبرد، محصولاتی چون مرکبات و سبزیجات را صادر میکند. در حقیقت، تجارت آب مجازی این امکان را فراهم میکند که بهینهسازی مصرف آب به عنوان یک کالای کمیاب در مقولههای مختلف زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی ممکن شود. اما متاسفانه در کشور ما، با وجود جدی بودن بحث کمبود آب و نیز هدررفت بسیار زیاد آن بهویژه در بخش کشاورزی، هنوز استراتژی مدونی برای لحاظ کردن مفهوم آب مجازی در سیاستگذاریهای کلان تولید و واردات محصولات کشاورزی و دامی اندیشیده نشده است. به عنوان نمونه در ایران به ازای ۱۵۰۰ لیتر آب مصرفی، بهطور متوسط یک کیلوگرم گندم (به عنوان یک کالای استراتژیک) تولید میشود؛ حال آنکه در جهان به ازای ۱۰۰۰ لیتر آب مصرفی، بهطور متوسط ۵/۱ کیلوگرم گندم تولید میشود، البته چنانچه در ایران ضایعات گندم در مراحل مختلف تولید، حمل و نقل، انبارداری، فرآوری و فرهنگ مصرف نان نیز در نظر گرفته شود، راندمان مصرف واقعی گندم به مراتب کمتر از یک کیلوگرم به ازای ۱۵۰۰ لیتر آب خواهد بود.
هرچند که ایران بهدلیل واردات گسترده محصولات کشاورزی و دامی بهویژه در چند سال اخیر، همواره در شمار بزرگترین واردکنندگان آب مجازی جهان بوده است، اما هنوز واردات مواد غذایی با هدف تجارت آب مجازی صورت نمیگیرد. در صورتی که واردات هدفمند آب مجازی میتواند بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت تاثیر قرار دهد و امنیت غذایی آن را تضمین کند. منافع حاصل از طرحهای بلندمدت و کوتاهمدت آب مجازی را میتوان در دیگر بخشهای اقتصادی سرمایهگذاری کرد و با بحران آب که در برخی از نقاط کشور آغاز شده و در سایر مناطق نیز در شرف وقوع است، به مقابله پرداخت.
* کارشناس ارشد مهندسی آبیاری و زهکشی
ارسال نظر