مهدی فتح‌اله* تشکل‌ها یا اتحادیه‌های تجاری و صادراتی نهادهایی هستند متشکل از اعضای مختلف که در یک حوزه تخصصی خاص فعالیت کرده و دارای شخصیت حقوقی و مستقل هستند. این نهادها به‌صورت صنفی و غیرانتفاعی به نفع اعضای خود فعالیت می‌کنند. اتحادیه‌ها و تشکل‌ها در سطح تجارت بین‌المللی در مقام واسطه‌ای بین تولیدکنندگان و کارخانه‌داران از یک سو یا مصرف‌کنندگان کالا و خدمات در بازارهای داخلی و خارجی از سوی دیگر فعالیت می‌کنند. این اتحادیه‌ها و تشکل‌ها در ترویج بهترین شیوه‌های کسب توان رقابتی، کمک به شرکت‌ها در جهت افزایش توان رقابتی، تنظیم و ارائه قوانین عمومی کسب و کار و تجارت نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. اهمیت نقش تشکل‌ها در ایران نیز در سالیان اخیر به وضوح درک شده و این موضوع را می‌توان در توجه جدی به بحث تشکل‌ها در قوانین مصوب چندین سال اخیر از جمله قانون برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی و قانون بهبود مستمر فضای کسب و کار مشاهده کرد. اما به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران با وجود درک اهمیت موضوع، در واقعیت توجه جدی به تشکل‌ها صورت نگرفته و در حال حاضر تشکل‌های موجود در کشور از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده و این امر باعث شده است که این تشکل‌ها نتوانند نقش خود را به خوبی ایفا کنند. در ایران حمایت‌ها و مشوق‌های زیادی برای تشکل‌ها و اتحادیه‌ها در نظر گرفته شده است که از آن جمله می‌توان به حمایت‌ها و مشوق‌های سازمان توسعه تجارت ایران اشاره کرد. همچنین شورای عالی نظارت بر اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران جهت اجرای بند «ک» ماده ۵ قانون تشکیل اتاق ایران آیین‌نامه اجرایی تقویت تشکل‌های صادراتی را که تحت نام اتحادیه، انجمن، جامعه، کانون، مجمع، سندیکا و ... در اتاق ایران به ثبت می‌رسند به تصویب رساند. بر اساس ماده ۴ این آیین‌نامه حمایت‌های عام اتاق از تشکل‌های صادراتی که در اتاق به ثبت رسیده باشند و اساسنامه آنها مورد تأیید باشد، به اشکال مختلفی از قبیل موارد ذیل اتفاق خواهد افتاد:

- بهره‌مندی صادرکنندگان خوشنام و معتبر مورد تایید تشکل‌ها از تشریفات مربوط و تعهد (پیمان) با معرفی تشکل مربوطه از طریق مرکز توسعه تجارت ایران. - در نمایشگاه‌های اختصاصی که توسط شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی ایران در داخل یا خارج از کشور برگزار می‌شود، صادرکنندگان عضو تشکل با معرفی تشکل مربوطه در واگذاری غرفه در اولویت هستند. - پرداخت هر نوع کمک یا تسهیلات دولت به صندوق‌های غیردولتی توسعه صادرات در چارچوب آیین‌نامه تاسیس صندوق‌های غیردولتی توسعه صادرات منوط به تایید تشکل‌های صادراتی مربوطه است. -در صورت تحقق اهداف صادراتی تشکل، جوایزی به عنوان تشویق از سوی دولت در چارچوب آیین‌نامه‌هایی که به تصویب شورای عالی صادرات می‌رسد، به آنها اهدا می‌شود. - از نمایندگان تشکل‌های صادراتی حسب مورد جهت شرکت در جلسات تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در مراجع مختلف و سطوح گوناگون دعوت به عمل می‌آید. - از طریق اتاق ایران از نمایندگان تشکل‌های صادراتی برای همراهی مقامات سیاسی و اقتصادی کشور در سفر به کشورهای خارجی یا انجام مذاکره با هیات خارجی در ایران دعوت به عمل می‌آید.

با این وجود، در حال حاضر تشکل‌های موجود در کشور با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. یکی از مشکلات جدی در حوزه تشکل‌ها، عدم وجود یک پایگاه اطلاعاتی یکپارچه و منسجم از تشکل‌های موجود در کشور است. در حال حاضر چندین پایگاه اطلاعاتی موجود است که هر یک از آنها به فراخور نیاز خود اطلاعاتی پایه‌ای در حد نام تشکل، تعداد اعضا و ... (آن هم نه به صورت جامع و کامل) از تعداد محدودی از تشکل‌ها را در خود موجود دارند. عدم وجود اطلاعات کافی و به روز از وضعیت بنگاه‌های عضو در هر یک از تشکل‌ها، باعث شده است که نتوان عملکرد تشکل‌های موجود را مورد بررسی قرار داد و این امر نیز مانع از برنامه‌ریزی در جهت توسعه تشکل‌ها شده است. از دیگر مشکلات عنوان شده وجود تشکل‌های موازی در یک حوزه تخصصی از صنعت یا خدمت است؛ البته به اعتقاد برخی از خبرگان و متخصصان وجود تشکل‌های موازی در صورتی که فعالیت آنها در یک راستا بوده و تناقض و تعارضی میان تصمیمات آنها وجود نداشته باشد، به عنوان یک مشکل محسوب نمی‌شود. هم‌اکنون در برخی از حوزه‌های تخصصی و رشته‌های صنعتی شاهد موازی‌کاری بین تشکل‌ها هستیم که این موضوع باعث شده اختلاف نظرهای زیادی میان تشکل‌های مرتبط در زمینه سیاست‌گذاری پیش بیاید. عدم آگاهی تشکل‌ها از وظایف و مسوولیت‌های خود نیز از دیگر مشکلاتی است که برخی از خبرگان به آن اشاره می‌کنند. با توجه به نقش و اهمیت تشکل‌ها، اتخاذ تمهیداتی جهت رفع مشکلات کنونی و توسعه آنها از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و باید جزو اولویت‌های کاری دولت قرار گیرد. وضع قوانین و مقررات ساده و با ثبات، اعمال حمایت‌های دولتی، کاهش تشریفات زائد دیوان‌سالاری، همگرایی تشکل‌ها، حضور نمایندگان تشکل‌ها در امر تصمیم‌گیری مسائل مرتبط با فعالیت آنها، الزامی بودن امر آموزش و تحقیقات، ارتباط منسجم بین فعالیت تشکل‌ها و اتاق بازرگانی، ایجاد روحیه اقناعی در اعضای تشکل‌ها و اتحادیه‌ها، آشنایی با بازارهای صادراتی و... می‌تواند به عنوان مهم‌ترین راهکارها جهت رفع مشکلات و توسعه تشکل‌ها تلقی شود. با توجه به مشکلات موجود در حوزه تشکل‌ها، طراحی و ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی یکپارچه و جامع از تشکل‌ها، بازنگری و اصلاح قوانین و مقررات مربوط به تشکیل تشکل‌ها، ادغام و یکپارچه‌سازی تشکل‌های موازی و هدفمند کردن حمایت‌ها و مشوق‌های قابل ارائه در حوزه تشکل‌ها و اتصال این حمایت‌ها به عملکرد تشکل‌ها در توسعه آنها نقش موثری دارد. همچنین توسعه و تقویت تشکل‌ها نیازمند واگذاری تدریجی امور اجرایی به تشکل‌های دارای شرایط، ایجاد زمینه مناسب جهت مشارکت موثر تشکل‌ها در مراجع تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی با فراهم‌سازی شرایط مناسب‌تر جهت حضور نمایندگان این تشکل‌ها در جلسات مربوطه، ایجاد یک جریان اطلاعاتی جامع، کامل، دقیق و متقابل بین تشکل‌ها و نهادهای دولتی و قانون‌گذار و کمک و حمایت از انجام فعالیت‌های ترویج، بازاریابی، تبلیغاتی و ... تشکل‌ها است. با زمینه‌سازی ایجاد همکاری بین تشکل‌ها و انجمن‌های علمی، ایجاد روش‌هایی برای حل مشکلات مالی تشکل‌ها، مشارکت دادن تشکل‌ها در تنظیم و اجرای برنامه‌های حمایتی، ارتقای دانش تشکل‌ها از طریق برنامه‌ریزی و ارائه آموزش‌های لازم و ایجاد زمینه‌های لازم جهت همکاری بیشتر تشکل‌های داخلی با تشکل‌های خارجی به خصوص تشکل‌های کشورهای هدف صادراتی، می توان در جهت توسعه و تقویت تشکل‌ها اقدام کرد.

*رییس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی