غلامرضا کیامهر

وسعت خاک، شرایط اقلیمی و تنوع آب و هوایی کشور صنایع غذایی را از مزیت‌های نسبی بسیار بالایی برخوردار ساخته و اگر این مزیت‌ها به طور کامل مورد بهره‌برداری قرار گیرد، ایران می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان انواع کنسروها و موادغذایی فرآوری شده در منطقه خاورمیانه و حتی در کل قاره آسیا مبدل شود و همه ساله درآمد ارزی قابل ملاحظه‌ای را نصیب اقتصاد کشور کند. اما متاسفانه به رغم سرمایه‌گذاری‌های قابل ملاحظه‌ای که طی دو، سه دهه اخیر از سوی بخش‌خصوصی در زمینه توسعه صنایع غذایی و تولید موادغذایی کنسروشده در نقاط مختلف کشور صورت گرفته اما به دلیل عدم برخورداری این صنایع از حمایت‌های دولتی در مقابل انواع مشکلاتی که بر سر راه آنها وجود دارد، تاکنون نتوانسته‌اند جایگاه شایسته خود را در تولید ناخالص ملی و سبد صادرات غیرنفتی کشور به دست آورند. بی‌اغراق نیست اگر گفته شود میزان ارزش افزوده صنایع غذایی چیزی در حد صنایع پایین‌دستی نفت و گاز است و تفاضل قیمت صادرات موادخام غذایی از حبوب گرفته تا صیفی‌ و میوه و گوشت و تخم‌مرغ تا نوع کنسروشده و فرآوری شده این مواد، به اندازه تفاضل قیمت موجود میان صادرات نفت‌خام و مواد پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی همچون بنزین و نفت سفید است، با این تفاوت که صنعت نفت همچون صنعت خودروسازی از حمایت‌های همه جانبه دولتی برخوردار است، اما صنایع غذایی و کنسروسازی از حداقل حمایت‌ها محروم مانده‌اند.

طی یکسال اخیر مصرف‌کنندگان ایرانی شاهد چند نوبت افزایش قیمت مواد غذایی فرآوری شده و انواع کنسروها بوده‌اند. این افزایش قیمت‌ها به هیچ‌وجه به سود تولیدکنندگان نیست زیرا موجبات کاهش روزافزون مصرف این مواد را در سبد هزینه غذایی خانوارها فراهم می‌سازد. اما انجام یک بررسی ساده در سیر صعودی قیمت انواع مواداولیه مورد نیاز صنایع غذایی نشان می‌دهد که علت اصلی افزایش قیمت محصولات کارخانه‌های تولیدکننده انواع کنسرو و مواد غذایی فرآوری شده را باید در همان افزایش قیمت مواد اولیه جست‌وجو کرد که چند نمونه بارز آن افزایش تقریبا ۱۰۰درصدی تخم‌مرغ و انواع حبوبات خصوصا لوبیای قرمز و لوبیای چیتی است که بیشترین مصرف را در صنایع غذایی و کنسروسازی دارند.

بر این همه باید افزایش شدید قیمت روغن، هزینه بسته‌بندی و نیز افزایش دستمزد نیروی کار را اضافه کرد که مجموعه این عوامل امروز صنایع غذایی و کنسروسازی ما را در شرایط بسیار دشواری قرار داده است.

مطابق معمول می‌توان گفت که یکی از علل افزایش شدید قیمت حبوب و تخم‌مرغ و سایر نهاده‌های مورد نیاز صنایع غذایی و کنسروسازی، روند صعودی صادرات این مواد به خارج از کشور است که البته نقطه قوتی برای توسعه صادرات غیرنفتی کشور ما محسوب می‌شود.

اما در شرایطی که صنایع غذایی و کنسروسازی ما شدیدا به این مواد اولیه وابسته هستند و می‌توانند برای مواد اولیه غذایی ارزش افزوده بسیار بالا و برای نیروی کار کشور، اشتغال بسیار زیادی ایجاد کنند، تامین نیازهای صنایع غذایی و کنسروسازی ما از نظر مواد اولیه در اولویت اول قرار گیرد.

اگر قرار بر توسعه صادرات غیرنفتی است چرا به جای کمک به توسعه صادرات مواد غذایی فرآوری و کنسرو شده با تکرار اشتباه همیشگی صادرات نفت‌خام، مواد کشاورزی و غذایی را هم به صورت خام صادر می‌کنیم؟ شباهت میان این نوع صادرات با صادرات نفت‌خام غیرقابل انکار است. میلیاردها دلار پولی که همه ساله داریم بابت واردات بنزین می‌پردازیم، نتیجه مستقیم پیروی از فرهنگ صادرات نفت‌خام و غفلت ورزیدن از توسعه پالایشگاه‌های نفت در کشور طی دهه‌های گذشته است که می‌توانست ما را به جای واردکننده به یک صادرکننده بزرگ بنزین و دیگر فرآورده‌های نفتی در جهان مبدل کند.

توسعه صنایع غذایی ما همچون دیگر بخش‌های صنعت کشور فاقد یک استراتژی مدون و تعریف شده است و همین امر امروز صنایع غذایی ما را در برابر یک بحران جدی قرار داده است آنها برای خروج از این بحران چند راه بیشتر پیش‌رو ندارند. یکی از این راه‌ها تنزل دادن کیفیت محصولات تولیدی است که در بازار رقابت دست یازیدن به چنین راه‌حلی به منزله خودکشی محض و حذف از صحنه است. راه دیگر افزایش مداوم قیمت فروش محصولات به منظور جبران افزایش دائمی قیمت مواداولیه است که تحمل آن از قدرت مصرف‌کنندگان داخلی خارج است و کسب‌وکار صنوف مصرف‌کننده موادغذایی فرآوری شده را هم به تدریج دچار رکود خواهد کرد و راه‌حل سوم که دردناک‌ترین راه‌حل‌ها است و دود آن به چشم کشاورزان و تولیدکنندگان مواداولیه هم خواهد رفت دست کشیدن از کار و فعالیت است که، موج تازه‌ای از بحران بیکاری را در کشور فراهم خواهد ساخت.

فراموش نکنیم که افزایش بیش از حد قیمت حبوب، تخم‌مرغ، روغن و دیگر مواد اولیه موردنیاز صنایع غذایی و کنسروسازی به کاهش رشد شدید قدرت رقابت تولیدات این صنایع در چند بازار محدود صادراتی که طی سالیان دراز و با زحمت بسیار به دست آمده است، منجر خواهد شد و در جای خود ضربه سخت و غیرقابل جبرانی را بر صادرات این محصولات که کشور ما در تولید آنها از مزیت‌های نسبی بسیار بالایی برخوردار است، وارد خواهد ساخت.

افزایش شدید و مداوم مواد اولیه موردنیاز صنایع فرآوری غذایی ما در شرایطی صورت می‌گیرد که دست‌اندرکاران این صنایع با مشکل تامین نقدینگی، پرداخت انواع عوارض و مالیات‌ها، مشکلات ناشی از قانون کار و انواع مشکلات ساختاری دست به گریبانند و تجمع و تجمیع این مشکلات میزان آسیب‌پذیری این صنایع را به حد اعلای خود رسانده است.

فراموش نکنیم که بخش عمده‌ای از فعالیت‌‌های کشاورزی، باغداری، دامداری و حتی صیادی ما وابسته به وجود و توسعه صنایع غذایی در کشور است و چنانچه این صنایع به دلیل افزایش غیرمتعارف هزینه‌های تولید از توقف باز ایستند، تمامی فعالیت‌های فوق‌الذکر نیز شدیدا دچار آسیب خواهند شد. بنابراین وزارت صنایع، بازرگانی و جهاد کشاورزی و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط دولتی باید تا دیر نشده و کار از کار نگذشته برای نجات صنایع غذایی و کنسروسازی از بحران کنونی دست به کار شوند و با بهره‌گیری از تمامی اهرم‌هایی که در اختیار دارند به کمک صنایع غذایی بشتابند.