گزارش یونیدو نشان می‌دهد شکاف بین نرخ رشد صنایع پیشرفته و صنایع با فناوری نازل عمیق‌تر شده است

سبقت تاریخی های‌تک‌ها در ۲۰۲۳

دنیای اقتصاد -گروه صنعت و معدن : آخرین گزارش یونیدو به طور آشکار از سردرگمی بخش تولید جهان خبر می‌دهد که در نتیجه رکود حاکم بر اقتصادهای بزرگ و تحولات فناورانه حادث شده است. داده‏‏‌های سازمان توسعه صنعتی ملل متحد نشان می‌دهد تولید صنعتی جهان کماکان در شوک ناشی از تنش‏‏‌های امنیتی، تجاری و جنگ‏‏‌ قرار دارد. این شوک در حدی است که روند رشد تولید را نه‌تنها در سطح مناطق و کشورها که در سطح صنایع و رشته‌فعالیت‏‏‌ها با چالش روبه‌رو کرده است. شواهد آخرین گزارش یونیدو که در روزهای پایانی سال ۲۰۲۳ تنظیم و منتشر شده، نشان می‌دهد جهان در مقایسه با فصل دوم سال وضعیت تقریبا مشابهی را در بخش تولید تجربه کرده و کماکان با مشکلاتی جدی دست به گریبان است. جهان در سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۳ در بخش تولید افزایشی ضعیف را ثبت کرد که در مقایسه با سه‌ماهه قبل که نرخ رشد بخش تولید تنها ۰.۱‌درصد بود، حاکی از اندکی بهبود است؛ موضوعی که نشان می‌دهد تداوم چالش‏‏‌ها در محیط اقتصاد بین‌الملل بر بخش تولید اثر گذاشته و در طول بازه زمانی نسبتا بلند حوزه صنعت را متاثر ساخته است. داده‏‏‌های یونیدو نشان می‌دهد از پساکرونا به این سو، شکاف عمیقی میان نرخ رشد صنایع های‌تک و صنایع با فناوری نازل ایجاد شده است.

از جمله چالش‌‌‌های محیط اقتصاد بین‌الملل، اقداماتی است که در کشورهای مختلف برای مهار تورم ارائه و اجرا شده است؛ موضوعی که بر سطح تقاضای کل در جهان تاثیر گذاشته است. در عین حال، اختلالات مداوم زنجیره تامین، فقدان نیروی کار واجد شرایط برای صنایع خاص و راهبردی، پیامدهای درگیری در اوکراین و همچنین بلایای طبیعی فزاینده بر اقتصاد جهانی و به‌ویژه بخش تولید تاثیر زیادی گذاشته است. با توجه به افزایش عدم‌‌‌اطمینان، یافتن و حفظ مسیرهای جدید رشد و کاهش خطر شوک‌های اقتصادی آتی ضروری است (که باید در برنامه سیاستگذاران سراسر جهان باشد).

به گزارش مرکز مطالعات استراتژیک کارآفرینی مجمع کارآفرینان ایران، یکی از گزارش‌‌‌های رسمی مهم پیرامون مقوله تولید و بخش صنعت، گزارشی است که سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO) بر مبنای داده‌‌‌های ماهانه و فصلی از 24رشته فعالیت مختلف ارائه می‌کند. این گزارش که علاوه بر سنجش میزان رشد صنعتی جهان از مسیر تعریف شاخص تولیدات صنعتی، وضعیت قاره‌‌‌ها و کشورهای مهم را مورد بررسی قرار می‌دهد، معیاری برای اندازه‌‌‌گیری میزان رونق و رکود در جهان است. در آخرین گزارش این نهاد نیز با اشاره به ورود بخش تولید جهان به فضای ابهام، از گیر افتادن صنایع در میانه تغییرات و رکود اقتصادی صحبت شده است. اما مختصات این وضعیت چیست و چرا یونیدو از چنین عبارتی در تفسیر وضعیت بخش صنعت سخن گفته است؟ این گزارش برمبنای داده‌‌‌های 114کشور تهیه شده است.

وضعیت تولید صنعتی در جهان

در سال 2023 به طور کلی رشد بخش صنعت چندان بالا و چشمگیر نبود. جهان در این فصل به‌واسطه تداوم تنش‌‌‌های ژئوپلیتیک، بحران انرژی و چالش تجارت جهانی با بحران تقاضای موثر روبه‌رو بود؛ عاملی که موجب شد رشد تولید در اغلب رشته‌فعالیت‌‌‌ها چشمگیر نباشد. در فصل سوم 2023 رشد تولید صنعتی جهان به 0.4‌درصد محدود شد که رقم قابل‌‌‌توجهی نیست. البته این عدد همچنان از رشد 0.1درصدی فصل دوم 2023 بهتر است. وضعیت تولید در اقتصادهای صنعتی در حالی بدتر از گذشته است که در سطح پنج‌قاره، رشد تولید صنعتی در فصل سوم 2023 منفی بوده است. آسیا-اقیانوسیه با لحاظ رشد چین، رشد 1.4درصدی داشته است. شواهد گزارش یونیدو نشان می‌دهد که در فصل سوم 2023 نرخ رشد تولید صنعتی در اقتصادهای توسعه‌‌‌یافته و صنعتی به سمت صفر میل کرده است که نشانه روشن رکود در این بخش از جهان است. به‌طور دقیق‌‌‌تر، در حالی رشد تولید صنعتی در اقتصادهای در حال توسعه و رو به صنعتی شدن در فصل سوم 2023 حدود 3.9درصد بوده است که این عدد برای جوامع توسعه‌‌‌یافته و صنعتی حدود 0.2درصد گزارش شده است. طبق گزارش یونیدو، تنها بخشی از جهان که رشد مثبت را تجربه کرده، چین با رشد فصلی 3.5درصدی بوده است. در بررسی وضعیت جهان، بدترین شرایط را کماکان کشورهای منطقه یورو و اتحادیه اروپا دارند که تولید صنعتی فصل سوم آنها نسبت به مدت مشابه سال قبل 1.7‌درصد افت کرده است. در آفریقا نیز وضعیتی مشابه حادث شده و شرایط نامناسب است. در آمریکای جنوبی که سال گذشته در همین دوره شاهد رشدهای مثبت قابل‌توجه بود، تولید صنعتی افت داشته و نرخ رشدی معادل منفی 1.4‌درصد را تجربه کرده است. در آمریکای شمالی افت تولید اندکی کمرنگ‌‌‌تر از آمریکای جنوبی است و نرخ رشد شاخص تولید صنعتی در فصل سوم 2023 معادل منفی 0.8درصد بوده است. در آسیا-اقیانوسیه نیز که موتور رشد تولید جهان است، وضعیت، مشابه آمریکای شمالی بوده است. تنها نقطه قوت بخش تولید در فصل سوم 2023 چین بوده که رشدی معادل 3.5‌درصد را تجربه کرده است. این رشد گویای حرکت چین در مسیر همیشگی خود است که از سال‌ها پیش شروع کرده و با اندکی تزلزل در سال‌های اخیر، ادامه داشته و قطع نشده است.

وضعیت تولید در سطح صنایع با فناوری متوسط رو به پایین و صنایع با فناوری پایین نیز نامناسب و شکننده است. شواهد گزارش یونیدو به‌روشنی نشان می‌دهد که این بخش از تولید در جهان حال و روز خوبی ندارد و به دلایل مختلف، از جمله کمبود تقاضا با افت تقاضا با کاهش تولید روبه‌روست. نرخ رشد تولید محصولات با فناوری متوسط رو به پایین و صنایع با فناوری پایین در فصل سوم 2023 منفی بوده و معادل منفی0.7درصد گزارش شده است. این در حالی است که صنایع با فناوری متوسط رو به بالا و بالا نرخ رشد مناسبی را به میزان 2.2‌درصد تجربه کرده‌‌‌اند که عدد قابل‌‌‌توجهی است و از نشانه‌‌‌های قوت گرفتن توجه به صنایع های‌تک است.

در گزارش یونیدو تاکید شده است، در بین صنایع با فناوری متوسط رو به بالا و بالا صنعت خودرو بهترین وضعیت را در فصل سوم 2023 داشته و نرخ رشدی نزدیک به 7‌درصد را تجربه کرده است. در بین صنایع موفق در کسب رشد تولید، صنایع ساخت و تعمیر، سایر تجهیزات حمل‌ونقل، صنایع فلزات اساسی و صنایع تجهیزات الکترونیکی جزو رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌هایی هستند که از نظر کسب نرخ رشد مثبت تولید در رده‌‌‌های بالایی قرار دارند. در بخش بازندگان نیز صنایع با فناوری پایین، بدترین عملکرد را تجربه کرده‌‌‌اند. در سومین فصل از سال 2023 تولیدات چوبی و چوب‌‌‌پنبه‌‌‌ای، صنایع وابسته به کاغذ، صنعت پوشاک، صنعت مبلمان و صنعت چرم عملکردی منفی و نامناسب را به ثبت رسانده‌‌‌اند؛ موضوعی که در فصل‌های متعدد تکرار شده و نیازمند واکاوی است.

بازندگان و برندگان فصل سوم

در بین کشورهای مختلف آسیا، چین یکی از بهترین عملکردها را در فصل سوم 2023 از خود نشان داده و حتی نسبت به فصل دوم 2023 رشد 1.1درصدی را به ثبت رسانده است. رشد تولید در بلاروس و فدراسیون روسیه برای دومین سه‌ماهه متوالی از مرز 10‌درصد فراتر رفته است. علاوه بر این، رشد تولید مثبت در کاستاریکا و ترکیه ثبت شد، در حالی که تولید در هلند و ویتنام دست‌‌‌کم 3‌درصد کاهش یافته است. بخش صنعت بلغارستان، کلمبیا و اردن هم نتوانسته است عملکرد قابل‌توجهی در فصل سوم 2023 نشان دهد.

در آسیا عملکرد بخش تولید کشورهای هند، اندونزی، فیلیپین و عربستان‌سعودی به‌شدت مثبت بوده، به شکلی که در فصل سوم 2023 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل این کشورها رشد بیش از 5‌درصدی را تجربه کرده‌‌‌اند. همزمان با این وضعیت ژاپن با افت 3.3درصدی روبه‌رو شده و کره‌جنوبی نیز نزول 2.4درصدی را به ثبت رسانده است. بدترین عملکرد در قاره آسیا متعلق به تایوان است که با سقوط آزاد 11.7درصدی در این دوره مواجه شده است.

در اروپا وخامت اوضاع بیشتر است. همزمان با افت سطح تولیدات در قاره اروپا که در سه‌ماهه سوم 2023 به منفی 1.7درصد تنزل یافت، اغلب اقتصادهای بزرگ این قاره شرایط سختی را سپری کردند. البته کشورهای این منطقه مسیرهای رشد متفاوتی را طی کردند، اما به‌عنوان مثال، شاخص تولیدات صنعتی در آلمان افت 1.7درصدی را تجربه کرد، حال آنکه این شاخص در ایرلند نزولی سنگین به میزان 22.8‌درصد داشت. ایتالیا نیز با افت 2.8درصدی روبه‌رو شد. اسپانیا هم 0.6‌درصد کاهش را در شاخص تولیدات صنعتی فصل سوم 2023 تجربه کرد. از آن سو سطح تولید در دانمارک 3.8‌درصد رشد کرد و این عدد برای یونان معادل 0.9‌درصد بود. سوئیس هم نرخ 1.5درصدی را گزارش کرد و این در حالی بود که شاخص تولیدات صنعتی بریتانیا در این فصل 3‌درصد رشد کرد. رشد تولید در آمریکای لاتین و دریای کارائیب و آمریکای شمالی از ابتدای سال 2022 به طور نظام‌‌‌مند کاهش یافته است. در سه‌ماهه سوم 2023 نیز، این دو منطقه به ترتیب 1.4‌درصد و 0.8درصد کاهش تولید را گزارش کرده‌‌‌اند. در میان بزرگ‌ترین اقتصادهای آمریکای لاتین، مکزیک رشد 0.4درصدی در تولید را به ثبت رساند، در حالی که افت تولید آرژانتین 3‌درصد و کاهش تولید صنعتی در برزیل معادل 0.9‌درصد گزارش شده است. در ایالات‌متحده آمریکا به عنوان موتور رشد صنعتی شمال و جنوب قاره آمریکا، سطح شاخص تولیدات صنعتی یونیدو در فصل سوم 2023 حدود 0.8درصد کاهش داشته، در حالی که این افت در کانادا معادل یک‌‌درصد بوده است. در مورد آفریقا که نزول 1.7درصدی را در میزان تولید محصولات صنعتی گزارش کرده اطلاعات محدود است، اما مشخص شده که وضعیت تولید در مصر به دلیل افت مجدد 5درصدی وخیم است. البته ساحل‌عاج با رشد 2.4درصدی، نیجریه با رشد 0.9درصدی و تونس با افزایش 1.6درصدی جزو برندگان تولید در این فصل در قاره آفریقا بوده‌‌‌اند.

نگاهی به دسته‌‌‌بندی یونیدو از سطوح رشد صنعتی در جهان نشان می‌دهد هرچه کشورهای صنعتی با درآمد بالا نرخ رشد تولید نزولی و اندکی را تجربه می‌کنند، شرایط در چین مناسب است. البته اقتصادهای صنعتی که 91‌درصد کل تولید صنعتی جهان را در اختیار دارند نیز شرایط خاصی را تجربه می‌کنند. شواهد گزارش یونیدو نشان می‌دهد وضعیت تولید در این بخش از اقتصاد جهان رو به ضعف رفته یا بسیار کند پیش می‌رود. رشد این بخش از کشورهای جهان در فصل سوم 2023 در شاخص تولیدات صنعتی تنها 0.2‌درصد بوده است. ظاهرا اوضاع تولید در کشورهای صنعتی ثروتمند هم رو به تحلیل می‌رود. بلوک کشورهای در حال صنعتی شدن (به‌جز چین) اما وضعیت مناسبی داشته و سطح تولیدات رو به رشد است. یونیدو نرخ رشد این مناطق از جهان را حدود 3.9درصد اعلام کرده است. در بلوک کشورهای در حال صنعتی‌‌‌شدن، وضعیت تولید نسبتا مناسب است. در برآوردهای اقتصادی، این گروه سهم کمتری از تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. کشورهای این گروه ناهمگن هستند، اما به طور قابل‌توجهی از یک بخش صنعتی قوی برخوردارند که کمک کرده تا این اقتصادها برای تغییر به سمت صنایع با بهره‌‌‌وری بالاتر و شدت فناوری بیشتر حرکت کنند. این گروه از اقتصادها در سه‌ماهه سوم سال 2023 موفق به افزایش سطح تولید به میزان 3.9درصد شده‌‌‌اند که به طور قابل‌‌‌توجهی بالاتر از رشد به دست آمده توسط گروه اقتصادهای صنعتی و چین است. تحلیل یونیدو از این تفاوت نشان می‌دهد موفقیت کشورهای در حال صنعتی‌‌‌شدن عمدتا به دلیل افول پویایی در اقتصادهای صنعتی در تمام مناطق جغرافیایی جهان است.

بر این اساس تولید در اقتصادهای پردرآمد در حال صنعتی‌‌‌شدن کماکان مثبت است، اگرچه از ابتدای سال 2023 یک نقطه عطف به‌وضوح مشاهده می‌شود و در فصل سوم نیز افت 1.7درصدی را تجربه کرده است. از آن‌‌‌سو تولید در اقتصادهای صنعتی با درآمد متوسط با نرخ مناسب 4.5‌درصد رشد کرده؛ در حالی که تولید در اقتصادهای کم‌درآمد افت 4.1درصدی را تجربه کرده است. اقتصادهای کم‌درآمد در حال حاضر مسیری پرنوسان را دنبال می‌کنند و همچنان در تلاش برای حفظ سطح تولید خود قبل از همه‌گیری کووید-19 هستند.

رقابت برای ورود به صنایع های‌تک

به نظر می‌رسد این ایده که همه در حال رقابت برای ورود به صنایع های‌تک و برتری یافتن در آن هستند، درست باشد. مدت‌‌‌هاست که فاصله میان نرخ رشد صنایع با فناوری پایین و صنایع با فناوری متوسط رو به پایین کاهنده و ناچیز است، در حالی که فاصله آنها با صنایع با فناوری متوسط رو به بالا و صنایع با فناوری بالا وضعیت مناسبی داشته و پیوسته رو به صعود است. در چنین فضایی طرح این پرسش که سرانجام این وضعیت چیست، حیاتی است. داده‌‌‌های یونیدو نشان می‌دهد از پساکرونا به این سو، شکاف عمیقی میان نرخ رشد صنایع های‌تک و صنایع با فناوری نازل ایجاد شده است؛ موضوعی که احتمالا به شدت گرفتن اتوماسیون، افزایش ابعاد اقتصاد دیجیتال و گیگ و نیز ظهور فناوری‌‌‌های انقلابی نسل4 صنعت برمی‌‌‌گردد. این یعنی صنایع با فناوری بالاتر به‌رغم چالش‌‌‌های جهانی به گسترش خود ادامه داده؛ موضوعی که یونیدو در گزارش اخیر خود به‌طور صریح بر آن تاکید کرده است.

آخرین روندهای جهانی در بخش‌‌‌های صنعتی که براساس شدت فناوری گروه‌‌‌بندی شده‌‌‌اند نشان می‌دهد که صنایع فناوری بالاتر نه‌تنها بر اختلالات ناشی از همه‌گیری چند سال گذشته غلبه کرده‌‌‌اند، بلکه همچنان قوی باقی مانده و حتی در میان بسیاری از چالش‌‌‌ها پیشرفت چشمگیری داشته‌‌‌اند. در واقع همزمان با افول صنایع با فناوری پایین، صنایع طبقه‌‌‌بندی‌شده به‌عنوان فناوری متوسط-بالا و بالا به عملکرد خوب خود ادامه داده و با نرخ متوسط سالانه 2.2‌درصد رشد کرده‌اند. این در حالی است که در همین دوره زمانی، سایر صنایع تولیدی نرخ رشدی معادل منفی 0.7درصد داشته است. از نکات جالب درباره وضعیت صنایع مختلف جهان، افول سازندگان بزرگ ماشین‌‌‌آلات صنعتی در زمینه تولید و فروش است. در واقع، میزان تولید ماشین‌‌‌آلات برای اولین بار در طول سه‌سال گذشته 3‌درصد کاهش یافته که منعکس‎کننده زیان تولیدکنندگان اصلی این بخش از جمله آلمان، ژاپن و ایالات‌متحده آمریکاست. در این بخش از تولیدات صنعتی جهان، رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌ها شرایط متفاوتی را تجربه کرده‌‌‌اند. برای نمونه عملکرد صنایع با فناوری بالاتر از بهبود سه بخش سود برده است. در بخش خودرو در این دوره رشد 7.5درصدی، سازندگان قطعات بخش حمل‌‌‌و‌‌‌نقل رشد 6.7‌درصدی و همچنین تولیدکنندگان تجهیزات الکتریکی رشد 4.6درصدی را تجربه کرده‌‌‌اند که به جهش سطح تولید صنایع های‌تک کمک کرده است. این بخش‌‌‌ها بهترین عملکرد را در بین همه صنایع و نیز در بین شاخه‌‌‌های صنایع با فناوری متوسط رو به بالا و بالا در فصل سوم 2023 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل گزارش کرده‌‌‌اند. علاوه بر این، تولید رایانه و لوازم‌الکترونیکی از روند نزولی در سه‌ماهه قبل بهبود یافت و نسبت به سه‌ماهه قبل حدود 3.1‌درصد رشد کرده است. بررسی داده‌‌‌های گزارش یونیدو نشان می‌دهد از 24رشته‌‌‌فعالیت صنعتی، تنها 10رشته در فصل سوم 2023 رشد تولید را سپری کرده‌‌‌ و 14رشته افت تولید داشته‌‌‌اند. صنایع خودرو، ماشین‌‌‌آلات تعمیر و راه‌‌‌اندازی، فلزات اساسی، سایر تجهیزات بخش حمل‌ونقل، تجهیزات الکتریکی، کک و فرآورده‌‌‌های نفتی، صنایع شیمیایی، دارو، قطعات فلزی و کامپیوتر و قطعات وابسته 10رشته فعالیتی هستند که رشد مثبت را در فصل سوم سال گذشته تجربه کرده‌‌‌اند. داده‌‌‌های یونیدو در عین حال نشان می‌دهد در این فصل صنایع غذا، دخانیات و تنباکو، نوشیدنی، لاستیک و پلاستیک، منسوجات و پارچه، محصولات معدنی غیرفلزی، ماشین‌‌‌آلات، سایر تولیدات کارخانه‌‌‌ای، چاپ و نشر، چوب و کرک، صنعت کاغذ، صنعت پوشاک، صنعت مبلمان و صنعت چرم از جمله بخش‌‌‌هایی بوده‌‌‌اند که نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش تولید را تجربه کرده‌‌‌اند. در کشورهای صنعتی این وضعیت بدتر بوده است و تنها یک‌سوم رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌ها به رشد مثبت دست‌‌‌یافته‌‌‌اند. در کشورهای در حال صنعتی‌‌‌شدن و فقیرتر اما نصف رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌ها توانسته‌‌‌اند رشد مثبت و مناسبی را در فصل سوم 2023 تجربه کنند.  از نکات جالب درباره رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌ها، رشد بالای صنعت دارو در کشورهای در حال توسعه و رشد منفی این صنعت در کشورهای صنعتی است. برعکس در کشورهای صنعتی بخش ماشین‌‌‌آلات با رشد تولید مثبت روبه‌رو شده، حال آنکه در کشورهای در حال توسعه رشد این رشته‌‌‌فعالیت منفی بوده است.  در کل نیز عملکرد صنایع در گروه‌‌‌های صنعتی مختلف در مناطق مختلف، متفاوت است. برای نمونه، اقتصادهای صنعتی افزایش زیادی را در بخش‌‌‌های با فناوری بالاتر، به‌استثنای برخی موارد، ثبت کردند، اما در بسیاری از صنایع با فناوری پایین‌‌‌تر متحمل کاهش تولید شده‌‌‌اند. در پایان باید گفت گزارش‌‌‌های فصلی یونیدو با اشاره به گروه‌‌‌های کشوری مختلف، با تقسیم‌‌‌بندی بخش تولید به قلمروهای اقتصادی یا سیاسی، اقتصادها را براساس ترکیبی از مرحله صنعتی شدن (صنعتی یا در حال صنعتی شدن) و سطح درآمد (درآمد بالا، درآمد متوسط و درآمد پایین) طبقه‌‌‌بندی می‌کند. این طبقه‌بندی به‌ویژه برای ارائه برآوردهای رشد براساس بخشی از عملکرد کل کشورها در سطوح مختلف مفید است.  

در عین حال این گزارش شامل اطلاعاتی درباره گروه اقتصادهای صنعتی نوظهور است که شامل پویاترین اقتصادها در هر دو شکل اقتصادهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه و رو به صنعتی‌‌‌شدن می‌شود. حال گزارش آخر یونیدو از وضعیت تولید صنعتی جهان نشان می‌دهد که شکاف صنعتی بین کشورهای فقیر و غنی تشدید شده است. برمبنای شواهد یونیدو، احیای اقتصادها در پساکرونا هنوز برای کشورهای فقیر در دسترس نیست.  در واقع بعد از شوک همه‌گیری، شوک جنگ اوکراین و تنش‌‌‌های ژئوپلیتیک موجب شده است تا کشورهای فقیر جهان نتوانند وضعیت تولید خود را بسامان کنند. در عوض اقتصادهای در حال ظهور و رو به صنعتی‌‌‌شدن وضعیت مناسبی دارند و فرصت یافته‌‌‌اند با تحولات جهانی خود را هماهنگ سازند.  همچنین در سطح رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌ها، تقاضا برای محصولات با فناوری پایین و متوسط رو به پایین نازل است و همین عامل به رشد اندک آنها منجر شده است. در عوض شدت گرفتن روندهای فناورانه انقلابی، سرمایه‌گذاری روی صنایع های‌تک و مصرف کالاهای با فناوری بالا را تحریک کرده که این عامل به رشد چشمگیر این بخش از تولید صنعتی منجر شده است.