سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی طی ۱۰ سال اخیر ۳۰برابر شده است
سه پیشنیاز هوش مصنوعی
روند سرمایه‌گذاری و تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در این حوزه به‌‌‌طور میانگین در ۱۰سال اخیر حدود ۳۰برابر و تولید دانش در ۲۰سال اخیر در این حوزه حدود ۱۰برابر شده است. همچنین بررسی میزان سرمایه‌گذاری در پنج‌‌‌‌کشور پیشرو ایالات‌متحده آمریکا، چین، اتحادیه اروپا، انگلیس و آلمان و روند تولید دانش در این حوزه در سال‌های اخیر حاکی از از توسعه روزافزون سرمایه‌گذاری و دانش در این حوزه است. در ایران اما توسعه هوش مصنوعی با چالشهای فروانی روبه‌روست. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد چالشهای در مسیر توسعه این فناوری مربوط به سه ضلع توسعه این فناوری یعنی داده، نیروی انسانی و زیرساختهای فنی است. همچنین چالشهای بالقوه ناشی از توسعه این فناوری در چهار دسته چالشهای اقتصادی شامل اثر بر بازار کار و دامن‌‌‌زدن به بیکاری، مقاومت از سمت بخش‌‌‌های دولتی، چالشهای اجتماعی شامل تبعیض و سوگیری ناشی از داده‌های جانب‌دارانه و عدم‌شفافیت، شکاف دیجیتالی بین افرادی که فناوری اطلاعات در دسترس آنهاست و آنهایی که داده‌های فراوانی در این زمینه وجود ندارد و افزایش نابرابری‌‌‌های اجتماعی و اقتصادی، چالشهای سیاسی شامل تحت‌تاثیر قرار گرفتن ارزش‌های سیاسی مانند حساب‌پس‌‌‌دهی و پاسخگویی و شفافیت و چالشهای اخلاقی شامل تهدید حریم خصوصی و احساس کنترل شدن از سمت مردم، بیان شده است.
هوش مصنوعی در برنامه هفتم
از جمله فناوری‌‌‌هایی که طی سال‌های اجرای برنامه هفتم توسعه نقش راهبردی در پیشرفت کشور خواهد داشت، فناوری هوش مصنوعی است. هوش مصنوعی به‌‌‌عنوان یک فناوری داده‌مبنا، می‌‌‌تواند با ایجاد زمینه پردازش حجم انبوهی از داده‌ها، استخراج الگوها و تحقق ویژگی یادگیرندگی، امکان دسته‌‌‌بندی، تشخیص الگوها و ناهنجاری‌‌‌ها در داده‌های جدید و همچنین پیش‌بینی و توصیه برای شرایط آتی را فراهم می‌‌‌سازد.
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی با بررسی لایحه برنامه هفتم توسعه و توسعه پایدار هوش مصنوعی در کشور، پس از بررسی روند سرمایه‌گذاری و تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی طی سال‌های اخیر در سراسر دنیا، به بررسی بسترهای قانونی و زیرساختی توسعه این فناوری در کشور می‌‌‌پردازد. در این راستا در حوزه دسترسی و انتشار داده که مهم‌ترین پیشنیاز توسعه الگوریتم‌‌‌های هوش مصنوعی است، قانون «انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» و همچنین در حوزه یکپارچه‌‌‌سازی و دسترسی بین دستگاهی داده‌ها، قانون «مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی» شناسایی شده است.
در نهایت، ظرفیت نظام دانشگاهی، شرکت‌های فعال، پژوهشکده‌‌‌ها و موسسه‌‌‌های پژوهشی و نهاد و سازمان‌های ذی‌نفع در این خصوص شناسایی شده که نشان‌دهنده این است که نظام دانشگاهی کشور در سال ١٤٠٢ در مقطع دکتری ١٧٢نفر و در مقطع کارشناسی ١٣٥٨نفر ظرفیت پذیرش دانشجو در گرایش‌‌‌های مرتبط با هوش مصنوعی ذیل سه رشته مهندسی کامپیوتر، علوم کامپیوتر و علوم شناختی داشته است.
تاکنون ٤٥٢شرکت دانش‌‌‌بنیان اعم از نوپا و فناوری در حوزههای مرتبط با هوشمندسازی ازجمله فناوری‌‌‌ها، سامانه‌‌‌ها، خدمات، صنایع، ابزارها، کشاورزی و سرمایه‌گذاری در این حوزه، در کشور ثبت شده است. همچنین ٦پژوهشکده یا موسسه پژوهشی با ماموریت مستقیم در حوزه توسعه هوش مصنوعی شناسایی شده و ٦پژوهشگاه یا پژوهشکده در حوزه علوم انسانی نیز بررسی آثار و پیامدهای توسعه هوش مصنوعی در حوزه علوم انسانی و کشور را از طریق برگزاری هم‌‌‌اندیشی‌‌‌ها و نشست‌‌‌ها آغاز کرده‌اند.
چالشهای توسعه فناوری هوش مصنوعی
استفاده از هر فناوری جدید مستعد ایجاد چالشهای مختلفی است که پیش‌بینی و توجه به آنها در سیاستگذاری و قانون‌گذاری حوزه مربوطه از اهمیت فراوانی برخوردار است. این چالش‌‌‌ها ذیل چالشهای مسیر توسعه بررسی خواهند شد. همچنین توسعه این فناوری و کارکردهای مبتنی‌‌‌بر هوش مصنوعی چالش‌‌‌هایی درنتیجه خود ایجاد خواهد کرد که لازم به توجه هستند. این چالش‌‌‌ها ذیل چالشهای ناشی از توسعه این حوزه بررسی می‌شوند که چالش‌‌‌هایی کلان و جهانی هستند.
این چالش‌‌‌ها ذیل چالشهای مسیر توسعه این فناوری و چالشهای ناشی از توسعه این فناوری بررسی شده‌اند. چالشهای در مسیر توسعه این فناوری مربوط به سه ضلع توسعه این فناوری یعنی داده، نیروی انسانی و زیرساختهای فنی بوده و چالشهای بالقوه ناشی از توسعه این فناوری در چهار دسته چالشهای اقتصادی شامل اثر بر بازار کار و دامن‌‌‌زدن به بیکاری، مقاومت از سمت بخش‌‌‌های دولتی، چالشهای اجتماعی شامل تبعیض و سوگیری ناشی از داده‌های جانب‌دارانه و عدم‌شفافیت، شکاف دیجیتالی بین افرادی که فناوری اطلاعات در دسترس آنهاست و آنهایی که داده‌های فراوانی در این زمینه وجود ندارد و افزایش نابرابری‌‌‌های اجتماعی و اقتصادی، چالشهای سیاسی شامل تحت‌تاثیر قرار گرفتن ارزش‌های سیاسی مانند حساب‌پس‌‌‌دهی و پاسخگویی و شفافیت و چالشهای اخلاقی شامل تهدید حریم خصوصی و احساس کنترل شدن از سمت مردم، بیان شده است.
با توجه به مطالب بیان‌شده در بخش‌‌‌های گذشته می‌‌‌توان توسعه فناوری هوش مصنوعی را بر سه عامل «داده در دسترس و متقن»، «نیروی انسانی متبحر و متخصص» و «زیرساختهای رایانه‌‌‌ای» با قابلیت بالا و متناسب متکی دانست. فقدان یا کمبود در هرکدام از این سه مورد، توسعه این فناوری را در کشور با مشکل مواجه خواهد کرد.
درخصوص داده‌ها در کشور ما فرهنگ محرمانگی داده‌های دولتی وجود دارد و سازمان‌ها نسبت به در اختیار گذاشتن داده‌های خود مقاومت بسیاری می‌کنند. بنابراین جهت دسترس‌پذیری داده‌ها، توجه به فرهنگ‌‌‌سازی عدم‌محرمانگی آنها علاوه بر تنظیم قوانین و مقررات و سازوکارهای دقیق و استاندارد برای محرمانگی، نیازمند توجه است؛ در غیر‌این‌صورت با وجود تنظیم قوانین مختلف درخصوص شفافیت و در اختیار گذاشتن داده‌ها، بخش‌‌‌های دولتی با دستاویزهای مختلف از این امر استنکاف خواهند کرد که این چالشی بزرگ در مسیر توسعه این فناوری خواهد بود.
مساله دیگر تربیت و حفظ نیروی انسانی توانمند در این زمینه است. در این راستا علاوه بر چالش کمبود استاد و میزان سرمایه‌گذاری در بخش دانشگاهی در این زمینه، مساله مهاجرت نخبگان و شرکت‌های حوزه فناوری‌‌‌های نوین مطرح است که نیازمند توجه ویژه است. در این راستا سهولت کسب‌وکارها و حمایت از شرکت‌های نوپا در این حوزه ضروری خواهد بود.
در حوزه زیرساختهای رایانه‌‌‌ای لازم به یادآوری مجدد است که اغلب الگوریتم‌‌‌های هوش مصنوعی که با کلاندادهها کار می‌کنند، توان پردازشی بالایی طلب می‌کنند و نیازمند سیستم‌های قدرتمند مخصوصا در واحد پردازش گرافیکی (GPU) هستند. در سال‌های اخیر علاوه بر افزایش قیمت ناشی از کاهش ارزش پول ملی، توسعه رمزارزها و استخراج ارزهای دیجیتال، مزیدی بر افزایش قیمت جهانی و درنتیجه قیمت GPUها در کشور بوده است. این چالش شرکت‌های این حوزه را با دشواری‌‌‌های فراوانی روبه‌‌‌رو کرده است.
چالشهای ناشی از توسعه
چالشهای کلان بالقوه توسعه این فناوری را به‌‌‌طورکلی می‌‌‌توان به چالشهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی دسته‌‌‌بندی کرد.
در حوزه اقتصادی می‌‌‌توان به چالش‌‌‌هایی مانند ایجاد ناترازی در بازار کار و افزایش نرخ بیکاری ناشی از به‌‌‌کارگیری سیستم‌های هوشمند اشاره کرد. همچنین تبعیض و نابرابری در بهره‌گیری از ظرفیت‌‌‌های هوش مصنوعی که غالبا نیازمند ظرفیت و سرمایه‌گذاری کلان است، به افزایش نرخ فقر و فاصله طبقاتی منجر خواهد شد.
در حوزه اجتماعی تبعیض و سوگیری در توصیه‌‌‌های الگوریتم‌‌‌های هوش مصنوعی ناشی از داده‌های جانب‌دارانه، چالشی بزرگ خواهد بود. مساله دیگر عدم‌شفافیت در الگوریتم‌‌‌هاست که باعث می‌شود این فناوری به‌‌‌شکل جعبه‌‌‌‌سیاه نگریسته شده و قابلیت واکاوی از آن سلب شود. علاوه بر اینها، شکاف دیجیتالی بین افرادی که فناوری اطلاعات در دسترس آنهاست و آنهایی که داده‌های فراوانی از ایشان وجود ندارد و درنتیجه افزایش نابرابری‌‌‌ها، چالش اجتماعی بزرگ دیگری خواهد بود.
در حوزه سیاسی، ارزش‌هایی مانند پاسخگویی و شفافیت، ارزش‌های حیاتی هستند. تحت‌تاثیر قرار گرفتن این ارزش‌ها، در نتیجه استفاده از تصمیم‌گیری‌‌‌های خودکار و هوشمند ماشینی، چالش‌‌‌زا خواهد بود. در حوزه مسائل اخلاقی، تهدید حریم خصوصی با پردازش کلاندادهها و احساس کنترل شدن از سمت مردم، چالشهای قابلتوجهی هستند.
استراتژی‌‌‌های توسعه هوش مصنوعی
تولد هر فناوری جدیدی مستلزم طراحی مقررات خاصی است تا اطمینان حاصل شود که عملکرد این فناوری با سیاست‌‌‌ها، قوانین موجود، هنجارهای اجتماعی، اخلاقیات و آداب و رسوم مطابقت دارد. هوش مصنوعی نیز نیازمند چنین مقرراتی است و این موضوع سبب شده است تا طراحی استراتژی‌‌‌ها، دستورالعمل‌‌‌ها و قوانین در دستور کار بسیاری از کشورها قرار گیرد.
توسعه هوش مصنوعی، همچون هر فناوری دیگری پیامدهای اجتماعی، اخلاقی و قانونی خاصی دارد که باید مورد توجه قرار گیرد و تدابیر حفاظتی در این زمینه طراحی شود. در ادامه، به بیان برخی از این دستورالعمل‌‌‌ها و قوانین پرداخته شده است.
براساس نقشه اولیه سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در زمینه هوش مصنوعی، این سازمان ٥٠کشور را شناسایی کرده است که در راستای معرفی استراتژی‌‌‌های هوش مصنوعی ملی اقدام کرده‌اند. از این تعداد 6٣کشور استراتژی‌‌‌های خاصی را برای توسعه هوش مصنوعی در بخش دولتی دارند. برخی از کشورها مانند چین، ایالات‌متحده آمریکا، آرژانتین، مکزیک و اتحادیه اروپا برخی از تکنیک‌‌‌های هوش مصنوعی را برای بهبود فرآیندهای داخلی دولت، ارائه خدمات و تعامل با شهروندان به‌‌‌کار گرفته‌‌‌اند.
سازمان ملل متحد: با توجه به آثار مثبت و منفی هوش مصنوعی بر جوامع، محیط‌زیست، اکوسیستم‌ها و زندگی انسان‌ها، سازمان ملل متحد توصیه‌‌‌هایی را برای هوش مصنوعی اخلاق‌محور تهیه کرده است. اصول موجود در این سند، مبنایی برای استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی در همه مراحل چرخه حیات این فناوری است.
اتحادیه اروپا: در راستای ارائه پیشنهادهای قانونی در زمینه طراحی سازوکاری برای فعالیت در عصر هوش مصنوعی، کمیته هوش مصنوعی برای اروپا، یکی از کمیته‌‌‌های تشکیل‌‌‌‌شده ذیل شورای اروپا، اسناد متعددی را در زمینه پرداختن هم‌‌‌زمان به ارتقای هوش مصنوعی و پرداختن به خطرات مرتبط با استفاده‌های خاص از این فناوری جدید طراحی کرده است. اهم مسائل مدنظر در این اسناد به شرح ذیل بیان شده است: ضرورت پرداختن به پیش‌‌‌نیازهای جاری‌‌‌سازی هوش مصنوعی در کشور، دستورالعمل‌‌‌های اخلاقی هوش مصنوعی، ضرورت توسعه هوش مصنوعی ایمن و مسوولیت‌‌‌پذیر، توانمندسازی افراد و مصرف‌کنندگان برای استفاده حداکثری از هوش مصنوعی، شفافیت در به‌‌‌کارگیری سیستم‌های مبتنی‌‌‌بر هوش مصنوعی، حفاظت از حریم خصوصی و عدم‌تبعیض و رعایت انصاف و عدالت و سازگاری با قوانین و سیاست‌‌‌های موجود و هم‌‌‌راستا با ارزش‌های کشور.
آمریکا: در آمریکا، ارائه قوانین پیشنهادی در زمینه تنظیم‌‌‌گری هوش مصنوعی با پیشتازی موسسه‌‌‌های پژوهشی و سازمان‌های عمومی آغاز شده است. این موسسه‌‌‌ها با هدف طراحی چشم‌‌‌انداز قانونی برای شرکت‌هایی که در آمریکا فعالیت دارند به طراحی پیشنهادهایی در زمینه این فناوری پرداخته‌‌‌اند، چراکه تاکنون هیچ قانون رسمی ملی یا ایالتی در زمینه سیستم‌های هوش مصنوعی تصویب نشده است
در اکتبر ۲02۲ طرحی به‌‌‌عنوان منشور حقوق هوش مصنوعی در کاخ سفید منتشر شد که یک سیاست کلی و نقشه راه با چهار محور اصلی بود: محور ۱. استفاده از الگوریتم‌‌‌ها نباید به تبعیض منجر شود و برای تمام افراد باید طراحی و استفاده شود. محور ۲. از افراد در مقابل سوءاستفاده از داده‌ها مراقبت شود و در مورد نحوه استفاده از داده‌های مرتبط با افراد، نظارت وجود داشته باشد. محور ۳. همه افراد باید بدانند که یک سیستم خودکار در حال استفاده است و چطور و چرا این سیستم خودکار نتایجی را که افراد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد ارائه می‌دهد. محور ۴. افراد باید حق کنترل شدن یا نشدن توسط سیستم‌های هوش مصنوعی را داشته باشند و درصورتی‌‌‌که با مشکلی مواجه شوند بتوانند سریع به فرد یا نهادی دسترسی داشته باشند که مشکل را برطرف کنند.
چین: کمیته مدیریت هوش مصنوعی ایالتی چین سندی را با هدف بیان هنجارهای اخلاقی برای استفاده از هوش مصنوعی در چین منتشر کرده است. در این سند دستورالعمل‌‌‌هایی برای استفاده و حفاظت از اطلاعات شخصی، کنترل انسانی و مسوولیت هوش مصنوعی و اجتناب از انحصارات مرتبط با هوش مصنوعی ارائه شده است. این الزامات هنجارهایی را درخصوص مراحل مختلف به‌‌‌کارگیری هوش مصنوعی ازجمله مقررات عمومی، هنجارهای مدیریت، هنجارهای تحقیق و توسعه، هنجارهای تامینی و هنجارهای استفاده از هوش مصنوعی، شامل می‌شود.
آمارهای جهانی از توسعه هوش مصنوعی
براساس آمارهای بیان‌شده، دو کشور آمریکا و چین از سال ٢٠١٢ سرمایه‌گذاری چشمگیری در زمینه توسعه هوش مصنوعی داشته‌‌‌اند؛ به‌‌‌ویژه در سال ٢٠٢٠ که این میزان به‌‌‌صورت قابلتوجهی افزایش یافته است که هم‌‌‌زمان با افزایش روند تولید دانش در حوزه هوش مصنوعی در این کشورهاست.
نکته قابل‌‌‌توجه دیگر، وضعیت کشورهای عضو اتحادیه اروپا در روند تولید دانش و سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی است. به‌‌‌طورکلی، کشورهای عضو اتحادیه اروپا توسعه هوش مصنوعی را با تولید مستندات علمی و قانونی در زمینه این فناوری شروع کرده‌اند و هم‌‌‌اکنون نیز تعداد زیادی از اسناد مورد استناد در جهان در زمینه هوش مصنوعی، مربوط به اتحادیه اروپاست. کشورهای عضو اتحادیه اروپا در زمینه تولید دانش در رده دوم در میان کشورهای پیشرو در زمینه توسعه این فناوری قرار دارند. در حالی که این کشورها رده سوم را در سرمایه‌گذاری روی توسعه این فناوری به خود اختصاص داده‌اند. ازاین‌‌‌رو می‌‌‌توان گفت توسعه دانش در زمینه این فناوری، از اقدام‌های در اولویت بهره‌مندی از هوش مصنوعی برای کشورهای عضو اتحادیه اروپاست.
بررسی اطلاعات مرتبط با بازار هوش مصنوعی نشان از آن دارد که اندازه بازار جهانی هوش مصنوعی دهه آینده رشد زیادی خواهد داشت. براساس پیش‌بینی‌‌‌های انجام‌شده، ارزش این بازار تا سال 2030 به حدود 100میلیارد دلار آمریکا خواهد رسید. در آماری دیگر در زمینه هوش مصنوعی بررسی‌‌‌ها نشان از آن دارد که آمریکای شمالی بیشترین سهم بازار را در سال 2022 به خود اختصاص داده است. پیش‌بینی می‌شود در آینده رشد هوش مصنوعی در آسیا و اقیانوسیه سریع‌‌‌ترین رشد را در بین بازار هوش مصنوعی داشته باشد. براساس پیش‌بینی‌‌‌های انجام‌شده، در دهه آتی بیشترین سهم بازار به توسعه خدمات با استفاده از این فناوری اختصاص خواهد یافت.
در زمینه توسعه هوش مصنوعی در حوزههای مختلف، بررسی آمارها نشان از آن دارد که بخش تبلیغات و رسانه رهبری بازار را تصاحب کرده و بیش از 19.5درصد از سهم درآمد جهانی را در سال 2022 به خود اختصاص داد. این سهم بالا ناشی از رشد برنامه‌‌‌های هوش مصنوعی با کشش بسیار است. با این حال پیش‌بینی می‌شود که بخش مراقبت‌‌‌های بهداشتی و تجزیه و تحلیل مالی تا سال 2030 سهم پیشرو را در این بازار به دست آورد.
پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی
با توجه به مطالب بیان‌شده، ضرورت طراحی راهبردی آینده‌نگرانه، ملی و با مشارکت ذی‌نفعان مختلف ازسوی حاکمیت که زمینه‌‌‌ساز بهره‌مندی پایدار از این فناوری شود، آشکار می‌شود. در این راستا بازوی پژوهشی مجلس در این گزارش توصیه‌‌‌های سیاستی را پیشنهاد داده است. این توصیه‌‌‌ها چارچوب طراحی این راهبرد ملی خواهد بود که شامل تقویت همکاری و به‌اشتراک‌گذاری دانش، تسهیل بستر سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، اهمیت‌‌‌دهی به حکمرانی داده و دولت الکترونیک، طراحی چارچوب‌های اخلاقی برای پذیرش هوش مصنوعی مسوول و نگاشت نهادی، ظرفیت‌‌‌سازی، توانمندسازی، مهارت‌آموزی و بازتنظیم ساختار نیروی کار، همکاری و استانداردسازی بین‌المللی است.
