سال ۲۰۲۰ سال نقش‌‌‌آفرینی شرکت‌های بزرگ در تقویت نوآوری اقتصادی در جهان بود. گزارش جامع کمیسیون اروپا نشان می‌دهد ۹۰درصد کل سرمایه‌گذاری جهان در بخش تحقیق و توسعه از سوی ۲۵۰۰بنگاه‌‌‌ بزرگ و بین‌المللی صورت گرفته است؛ موضوعی که از وزن بالای شرکت‌های بزرگ‌‌‌مقیاس در خلق نوآوری در اقتصاد در مقایسه با بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط حکایت دارد. این گزارش که بررسی‌‌‌های دقیقی درباره میزان سرمایه‌گذاری در R&D در چهار منطقه از جهان یعنی اتحادیه اروپا، آمریکا، ژاپن و چین انجام داده است، تاکید دارد دو بخش «سلامت» و «فناوری‌‌‌اطلاعات و ارتباطات» زمینه‌‌‌ساز تداوم رشد سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه بوده‌‌‌اند. برخلاف بحران جهانی ۲۰۰۸ که طی آن نرخ سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه ۲/ ۲درصد کاهش یافت، در سال ۲۰۲۰ نرخ این متغیر با رشد ۶درصدی افزایش یافت که عمدتا ناشی از فعالیت نوآورانه بنگاه‌‌‌های بزرگ در آمریکا و چین بود. گزارش تاکید دارد که دو صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (IT&ICT) و سلامت، دو ضربه‌‌‌گیر جهان برای ممانعت از سقوط نرخ سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) طی سال همه‌گیری کرونا بوده‌‌‌اند. در واقع بازیگران این دو بخش در حالی به افزایش تزریق پول به بخش‌‌‌های تحقیقاتی و پژوهشی در عصر پاندمی پرداخته‌‌‌اند که تولید و فروش در این سال آشکارا تا حدی کاهش یافت. تخصصی شدن سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در هر منطه از جهان از نقاط بارز گزارش کمیسیون اروپا در سال ۲۰۲۰ است که نشان می‌دهد سرمایه‌‌‌ها در شرکت‌های بزرگ بیهوده منحرف و مصرف نمی‌‌‌شوند و در هر نقطه و کشور و قاره، بخش خاصی کانون صرف سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه است.

بررسی بیشتر این تحلیل که معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق تهران آن را ترجمه کرده است نشان می‌دهد، بخش عمده شرکت‌های فعال در چین و آمریکا که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌‌‌اند، میزان سرمایه‌گذاری خود را در بخش تحقیق و توسعه در سال کرونا افزایش داده‌‌‌اند. این ۲۵۰۰شرکت صنعتی که بیش از ۸۰درصد آنها در چهار بخش جهان یعنی آمریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن و چین و کمتر از ۲۰درصد آنها در سایر کشورهای جهان قرار گرفته‌‌‌اند، از نظر سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه بار جهان را در سال پاندمی به دوش کشیده و به طور میانگین ۳۶میلیون یورو طی یک‌سال در این حوزه هزینه کرده‌‌‌اند. بودجه تحقیق و توسعه این شرکت‌ها که ۹۰‌درصد کل بودجه تحقیق و توسعه کسب‌وکارهای جهان را تشکیل می‌دهد، در سال ۲۰۲۰ حدود ۹۰۹میلیارد یورو بوده است. هر بنگاه به طور میانگین بیش از ۳۶میلیون یورو سرمایه صرف تحقیق و توسعه کرده است. شواهد گزارش نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۰ تحقیق و توسعه نسبت به سال ۲۰۱۹ و پیش از پاندمی رشد ۶درصدی داشته است. دلیل اصلی، صرف هزینه بالای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در بنگاه‌‌‌های بزرگ دو بخش سلامت و فناوری اطلاعات به‌رغم افت سرمایه‌گذاری در سه بخش خودرو، صنایع دفاعی و محصولات شیمیایی است. افت این سه بخش به ترتیب معادل ۳/ ۴درصد، ۱۷درصد و ۴/ ۳درصد بوده است.

به نظر می‌رسد از آنجا که اهمیت سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه ضامن حضور در حلقه‌‌‌های بالای نوآوری و خلق ثروت است، شرکت‌های بزرگ تصمیم گرفته‌‌‌اند از سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه خود –به‌رغم کاهش فروش و سود- به منظور حفظ و توسعه موقعیت رقابتی خود، محافظت کنند؛ موضوعی که موید اهمیت زیاد تحقیق و توسعه برای صنایع و شرکت‌های پیشرو جهان است. از آنجا که طبق بررسی کمیسیون اروپا، عمده شرکت‌های برتر و دارای ساختار جدید، در چین و آمریکا قرار دارند، سهم این دو کشور از رشد جهانی هزینه‌‌‌کرد برای تحقیق و توسعه بالاست و از آن سو، به دلیل وجود بنگاه‌‌‌های سنتی در ژاپن و اتحادیه اروپا سهم این دو بخش از سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه کمتر شده که به معنی نوآوری پایین‌‌‌تر بنگاه‌‌‌های فعال در این دو نقطه نسبت به بنگاه‌‌‌های آمریکایی یا چینی است. بنا بر شواهد گزارش کمیسیون اروپا، شرکت‌های مستقر در آمریکا و چین به ترتیب با ۱/ ۹درصد و ۱/ ۱۸‌درصد رشد، بیشترین افزایش را در سرمایه‌گذاری در حوزه تحقیق و توسعه طی سال۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۱۹ به ثبت رسانده‌‌‌اند. در مقابل، سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه شرکت‌های اتحادیه اروپا با افت ۲/ ۲درصدی در سال ۲۰۲۰، روند افزایشی سال‌های گذشته را تغییر داده و معکوس کرده است. ژاپنی‌‌‌ها هم فقط حدود ۹/ ۰درصد رشد داشته‌‌‌اند. گزارش مورد اشاره، نرخ رشد تحقیق و توسعه را در ۳۹۹شرکت اتحادیه اروپا، ۷۷۶شرکت آمریکا، ۵۹۷شرکت چین، ۲۹۲شرکت ژاپن و ۴۲۷شرکت سایر کشورهای جهان با استفاده از داده‌‌‌های در دسترس برای سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ محاسبه کرده است. شرکت‌های آمریکایی در حالی در سال ۲۰۱۹ حدود ۳۱۵میلیارد یورو در بخش تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌اند که این عدد در سال ۲۰۲۰ به حدود ۳۴۳میلیارد یورو رسیده است. این رشد ملموس به معنی متوسط هزینه حدود ۴۴۰میلیون یورویی سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در هر یک از بنگاه‌‌‌های بزرگ آمریکایی مورد بررسی است. این عدد برای بنگاه‌‌‌های اروپایی با اندکی کاهش، در سال ۲۰۲۰ به حدود ۴۶۰میلیون یورو رسیده که متوسط سرمایه‌گذاری هر بنگاه اروپایی در بخش تحقیق و توسعه است. در بنگاه‌‌‌های چینی این عدد به طور متوسط حدود ۲۴۰میلیون دلار و در بنگاه‌‌‌های ژاپنی به طور متوسط حدود ۳۷۵میلیون دلار بوده است.

نتایج این تحقیق نشان می‌دهد، سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه به طور فزاینده‌ای در چهار بخش اصلی متمرکز شده که ۴/ ۷۷‌درصد کل سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه جهانی را شامل می‌شود. بنابر آنچه نویسندگان تحقیق دریافته‌‌‌اند، تولیدکنندگان فعال در صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات با سهم ۹/ ۲۲درصدی بالاترین سهم را از جریان خلق نوآوری در جهان داشته‌‌‌اند. از آن سو حوزه بهداشت و سلامت با سهم ۸/ ۲۰درصدی در رده بعدی قرار دارد و خدمات ICT با سهم ۶/ ۱۸‌درصدی و خودرو با سهم ۲۵/ ۱۵درصدی رتبه‌‌‌های سوم و چهارم را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. بررسی جزئیات آماری این گزارش، اطلاعات جامعی درخصوص جهت‌‌‌گیری هر بخش از جهان در این حوزه ارائه می‌کند. به‌عنوان نمونه اتحادیه اروپا ترکیب پایدار سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه را حفظ کرده که به‌شدت به بخش خودرو متکی است. اما در ایالات‌متحده آمریکا و چین موضوع فرق دارد. در چین شرکت‌ها به طور تخصصی در بخش ICT هزینه تحقیق و توسعه را افزایش داده‌اند؛ در آمریکا نیز صنایع بر هزینه تحقیق و توسعه در بخش سلامت افزوده‌‌‌‌‌‌اند. از وقایع مهمی که در این گزارش به آن اشاره شده، تخصص‌‌‌گرایی است که در جریان سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه طی ۱۰سال گذشته تقویت شده است؛ به نحوی که در سال ۲۰۲۰ شرکت‌های اتحادیه اروپا ۲/ ۳برابر بیشتر از همتایان آمریکایی خود در حوزه تحقیق و توسعه در بخش خودرو، ۵/ ۲برابر کمتر در بخش سلامت، ۳/ ۳برابر کمتر در تولیدات حوزه ICT و ۹/ ۷برابر کمتر در خدمات ICT سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌اند.

از نکات جالب درباره جهت سرمایه‌گذاری‌‌‌ها در اتحادیه اروپا، حرکت در مسیر اهداف توسعه پایدار مدنظر سازمان ملل بوده است. به‌عنوان نمونه، عملکرد سرمایه‌گذاران برتر تحقیق و توسعه در حوزه اهداف توسعه پایدار طی دوره ۲۰۲۰-۲۰۱۶، با مزیت نسبی شرکت‌های اتحادیه اروپا در بخش انرژی و مواد شیمیایی بهبود یافته است. رابطه مشخص و معناداری بین توجه به اهداف توسعه پایدار و سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه برای سرمایه‌گذاران برتر در تحقیق و توسعه در صنایع انرژی‌‌‌بر، با اهداف توسعه پایدار به‌ویژه با سه هدف «هدف شماره ۷ با عنوان انرژی مقرون‌به‌صرفه و پاک»، «هدف شماره۸ با عنوان کار شایسته و رشد اقتصادی» و «زندگی در خشکی به عنوان هدف شماره ۱۵» وجود دارد. طبق رتبه‌‌‌بندی این گزارش، بین سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰، حضور آمریکا در حوزه تحقیق و توسعه در دو بخش کلیدی یعنی صنایع سلامت‌‌‌محور و خدمات ICT افزایش یافته و در مقابل، در دو بخش خودرو و حمل‌ونقل و تولیدکنندگانICT، حضور این کشور کاهش یافته است. همچنین حضور اتحادیه اروپا در بخش سرمایه‌گذاری در تمام چهار بخش کلیدی کاهش یافته است. اما حضور شرکت‌های چینی در چهار بخش از جمله صنایع سلامت‌‌‌محور، خدماتICT، تولیدکنندگان ICT و مجموعه صنایع، افزایش و در بخش خودرو و حمل‌ونقل کاهش یافته است. حضور شرکت‌های ژاپن مانند اتحادیه اروپا در حوزه تحقیق و توسعه در بخش‌‌‌های صنعتی با فناوری متوسط افزایش و در بخش‌‌‌های خودرو، تولیدکنندگان ICT و سلامت کاهش یافته است.

از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی که در بخش‌های ICT فعالیت می‌کنند، در تحقیق و توسعه رشد قابل‌توجهی داشته است، به نحوی که در سال ۲۰۲۰، شرکت‌های چینی در حوزه خدمات ICT تقریبا دوبرابر و در بخش تولید فناوری‌اطلاعات و ارتباطات ۴۲‌درصد بیشتر از شرکت‌های اروپایی سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌اند. در مقابل، شرکت‌های مستقر در اتحادیه اروپا در بخش خودرو پنج‌برابر و در بخش سلامت ۳/ ۴برابر بیشتر از حوزه تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کرده‌اند.