سیاست اتحادیه اروپا، کره‌جنوبی و چین در موج چهارم انقلاب صنعتی بررسی شد
سکوی پرش اقتصاد دیجیتال
صنعت که قرار است در عصر دیجیتال، هوشمند، سفارشی، باکیفیت و پایدار و سبز باشد، هنگام عبور از نسل سوم قربانیان بسیاری خواهد گرفت. سیاست‌های طراحی‌شده در کشورهای مذکور نیز با هدف پرهیز از قربانی‌شدن در این دوره انتقالی است، چراکه جا‌ماندن از موج چهارم به معنی افول جدی سطح رفاه و تولید ثروت است. پژوهش مشترک «موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی» و «دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید دانشگاه امام صادق(ع)» تاکید دارد سیاست‌های صنعتی کشورها برای توفیق در عصر انقلاب دیجیتال، ویژگی‌های بارزی دارد که اولا از دل خود مردم همان جوامع بیرون می‌آید و با تمایل مردم توسعه‌یافته و گسترش می‌یابد؛ دوم اینکه با آموزش به افراد، تکنسین‌ها، دانشجویان و آحاد مختلف جامعه که درگیر تولید خدمات و کالاهای فناور و هوشمند و مصرف آن هستند، می‌توان روی توسعه آن حساب باز کرد و سوم اینکه این موج جدید، اقتضائات تازه‌ای را به بخش صنعت تحمیل می‌کند که این موضوع روی بهره‌وری و سطح ارزش‌افزوده صنعت در این کشورها تاثیر می‌گذارد.
موج جدید انقلاب صنعتی که تاثیر بارزی روی سطح رقابت‌پذیری شرکت‌های بین‌المللی می‌گذارد، برای چین، اتحادیه اروپا (به‌طور ویژه کشور آلمان) یا کره‌جنوبی اهمیت بسیار بالایی دارد. برای نمونه آلمان از سال ۲۰۱۳ کار خود را برای ورود به عصر انقلاب دیجیتال آغاز کرده است. اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۵ و کره‌جنوبی هم از سال ۲۰۱۷ به این سمت حرکت کرده و برای تحقق اهداف خود مسیری را طراحی کرده‌اند. بررسی این اسناد نشان می‌دهد دولت‌ها و جوامع در تلاشند برای کسب فرصت‌های تولید ثروت در موج چهارم انقلاب صنعتی برنامه‌های حمایتی و نیز سیاست‌های صنعتی-تجاری خاصی را به اجرا درآورند. اهداف همه این اسناد نیز تقریبا یکی است و بر تولید محصولات صنعتی قابل‌رقابت در سالیان پیشرو تاکید دارد. برای نمونه آلمان می‌خواهد قبل از سیاست‌های جدید صنعتی خود، به سمتی حرکت کند که همچنان دست بالا را در زمینه صادرات صنعتی در جهان داشته باشد. کره‌جنوبی هم که همین حالا جزو ۳کشور برتر در زمینه رقابت‌پذیری صنعتی است تلاش دارد جایگاه خود را به رقابت‌پذیرترین کشور جهان در زمینه تولیدات صنعتی ارتقا دهد. اتحادیه اروپا نیز در تلاش است تا با سیاستی که طراحی‌کرده در کنار حفظ سطح بهره‌وری صنعتی خود، هم مناطق کمترتوسعه‌یافته یا دور از هسته‌های مرکزی نوآوری را ارتقا دهد و هم برای سوق دادن سریع‌تر شرکت‌ها به سوی انقلاب چهارم صنعتی گام‌های محکمی بردارد. چین هم که امروزه خود را در قبای یک ابرقدرت اقتصادی می‌بیند اعلام کرده در تلاش است تا در قالب برنامه توسعه صنعت دیجیتال از یک بازیگر حاشیه‌ای به یکی از قطب‌های اصلی تولید صنعتی با ارزش افزوده بالا بدل شود.
این تحقیق که به‌تازگی توسط دو نهاد پژوهشی رسمی کشور روی شیوه سیاستگذاری صنعتی کشورهای مختلف در عصر انقلاب دیجیتال انجام گرفته، به سیاست‌گذاران ایرانی توصیه می‌کند فرصت جهش اقتصادی در عصر انقلاب چهارم صنعتی را جدی بگیرند. توصیه این سند به مقامات صنعتی کشور تعجیل در ورود به مسیر است تا پیش از آنکه دیر شده و فرصت از دست برود، کشور از مزایای این تحول سود برد. نویسندگان این پژوهش تاکید دارند دولت علاوه بر ترویج مفاهیم انقلاب صنعتی چهارم، لازم است مشوق‌هایی نیز برای پیشگامان این عرصه طراحی کند تا در برخی حوزه‌های نوظهور نظیر اقتصاد مبتنی بر داده که وابستگی چندانی به سه انقلاب صنعتی قبلی وجود ندارد، کشور بهره کافی را ببرد. در ادامه ضمن بررسی اسناد سیاستی کشورهای مختلف، مهم‌ترین اهداف سیاست‌های صنعتی برای پیوستن به موج چهارم انقلاب روباتیک در صنعت و اقتصاد را مرور می‌کنیم.
برنامه کره جنوبی؛ دیجیتالی‌کردن با کمک مردم
کره‌جنوبی با تولید ناخالص داخلی بالغ بر ۱۶۰۰ میلیارد دلار، یکی از معدود کشورهایی است که توانسته در دهه‌های اخیر موفق عمل کرده و در زمینه توسعه فناوری، به یکی از بازیگران اصلی در سطح بین‌المللی تبدیل شود. از آنجا‌که رشد اقتصادی این کشور با توسل به بهره‌گیری از فناوری‌های نوین بوده، کره‌ای‌ها از تحولات انقلاب صنعتی چهارم نیز غافل نمانده و برنامه مدونی را برای گذار به این انقلاب تهیه کرده‌اند که بین ۲۱ نهاد و وزارتخانه اجماع ایجاد کرده و با نام I-korea ۴.۰ قرار است مسیر تحقق رتبه نخست برای کره‌جنوبی در زمینه انقلاب چهارم صنعتی را هموار سازد. چهار هدف هوشمندی، نوآور بودن، فراگیری و درهم تنیدگی (Interaction) از سوی وزارت علوم و فناوری کره‌جنوبی انتخاب شده تا برمبنای آن اقتصاد دیجیتال در کره‌جنوبی پا بگیرد. در عین حال، اهمیت بالای این موضوع باعث شده تا دولت کره‌جنوبی واحدی مجزا با عنوان «کمیته ریاست‌جمهوری در چهارمین انقلاب صنعتی» یا PCFIR را تشکیل دهد و از بالاترین مرتبه قدرت، به پایش و اجرای برنامه همت گمارد.
از آنجا که حضور در جمع بزرگان صنعت روباتیک برای غول‌های صنعتی اهمیت بسزایی دارد، کره‌جنوبی سرمایه‌گذاری سنگینی را برای این هدف کنار گذاشته است. این غول صنعتی شرق آسیا با آگاهی از اهمیت انقلاب صنعتی روباتیک تلاش می‌کند رشد خود در این بخش تضمین کنند و به همین منظور پای مردم را به این هدف باز کرده‌اند. دو بخش هوش مصنوعی و فناوری داده در کانون سرمایه‌گذاری‌های دولت کره‌جنوبی قرار دارند. اصل «مردم محوری» هم که مردم را به عنوان بازیگر اصلی و ذی‌نفع اصلی انقلاب صنعتی چهارم می‌داند، در قلب طرح دولت نهفته است تا همه بخش‌ها برای تحقق اهداف همراستا شوند و با سیاست‌های فنی، صنعتی و اجتماعی در تعارض نباشند.
۴برنامه «برنامه‌های جامع ملی و راهبردهای مربوط به انقلاب صنعتی چهارم»، «برنامه‌های اجرایی و سیاست‌های اصلی وزارتخانه‌های مختلف درباره انقلاب صنعتی چهارم»، «پشتیبانی از پیشرفت علم و فناوری و توسعه و نوآوری در فناوری‌های اصلی هوش‌مصنوعی یا AI، فناوری اطلاعات و ارتباطات یا ICT و … لازم برای چهارمین انقلاب صنعتی» و «تقویت صنایع و خدمات جدید که از طریق تلفیق فناوری‌های هوشمند در صنایع موجود ایجاد شده» مهم‌ترین اقداماتی هستند که از سوی دولت کره‌جنوبی برای رسیدن به چشم‌اندازی که در موج چهارم انقلاب صنعتی طراحی کرده‌اند، پیگیری می‌شود.
در سطوح پایین‌تر قرار است این برنامه اهدافی نظیر «ایمن‌سازی داده‌ها مطابق با نیاز کاربران مختلف»، «حمایت از شرکت‌های خصوصی متخصص جهت خرید داده»، «طراحی مجدد فعالیت‌های دولت با رویکرد داده‌محوری»، «اتصال داده‌ها به یکدیگر و راه‌اندازی سیستم عامل معامله داده» و نیز «توسعه یک سیستم داده مدیریت آب یکپارچه برای مسائل روز کشور کره» را پی‌گیرد. در عین حال، دولت کره‌جنوبی تلاش کرده امکانی برای دسترسی به «داده‌هایی که تا قبل از آن در دسترس عموم نبودند» را محقق سازد تا بستر اجرای اقتصاد دیجیتال مهیا شود.
این برنامه‌ها که تحول در ۶ حوزه صنعت، سلامت، انرژی، کشاورزی، وسایل نقلیه، و مالی و لجستیک را مد نظر دارد، بخش‌های دفاعی، امنیتی، حمل و نقل، رفاه، شهر و محیط‌زیست را پوشش می‌دهند. از جمله اتفاقاتی که در نتیجه سیاستI-korea ۴.۰ رخ داد، شامل «تقویت بستر اشتراک داده»، «تبدیل SMEها و بنگاه‌های تحت حمایت به موتورهای رشد»، «بهبود در مقررات صنعتی»، «توسعه مهارت پرسنل» و «نوآوری در سیستم مهارت و آموزش برای آمادگی جهت روبه‌رو شدن با تغییرات آینده» بوده است. همه این موارد در نهایت موجب شد تا مقررات‌زدایی در کره‌جنوبی جدی‌تر گرفته شود و در کالاهایی مثل خودروها و کشتی‌های خودران خود را به عینه نشان داده است. از آن‌سو، نظام تنظیم‌گری صنعت به‌جای باید‌ها، روی نبایدها متمرکز شده تا سیستم تنظیم‌گری منفی که اخیرا بسیار مورد تاکید قرار گرفته، به ثمر بنشیند.
چین درآرزوی حلقه‌های بالاتر صنعت
پیشبرد دو برنامه صنعتی برای چینی‌ها باعث شده تا این کشور اهمیت بالایی در بین تجارب جهانی در پیوستن به موج چهارم انقلاب صنعتی داشته باشد. چین که تا پیش از مطرح شدن نام انقلاب صنعتی چهارم، روی برنامه ساخت چین ۲۰۲۵ متمرکز شده بود، تلاش دارد تا عقب‌ماندگی تاریخی خود را نسبت به قطب‌های تولید صنعتی جهان مانند ایالات‌متحده آمریکا، ژاپن و اروپای‌غربی جبران کند و در این راستا تلاش دارد به حلقه‌های بالاتری از ارزش افزوده صنعتی دست یابد. هدفی که طبق اعلام مقامات چینی همزمان با افزایش سطح داخلی‌سازی از ۴۰ به ۷۰ درصد باید عملیاتی شود و بیشترین بهره را از انقلاب دیجیتال ببرد.
به نظر می‌رسد با تدوین این سند بلندپروازانه عزم خود را برای حرکت از حاشیه به متن رقابت‌های صنعتی در دوران چهارم کلید زده است. از آنجا که در این سند تاکید ویژه‌ای بر«افزایش رقابت‌پذیری شرکت‌های چینی»، «افزایش نقش آنان در تولید اجزای اصلی محصولات صنعتی و نیز محصول نهایی»، «ارتقای موقعیت آنان در زنجیره تولید» و «برندسازی» صورت گرفته، طبیعتا شرکت‌های چندملیتی فعال در این کشور و نیز کشورهای رقیب در آینده با فشارهای رقابتی بیشتری از سوی چینی‌ها مواجه خواهند شد. افزون بر این در این سند تاکید ویژه‌ای بر بین‌المللی کردن شرکت‌های چینی شده است. با این تاکید باید منتظر شدت‌یافتن رقابت میان شرکت‌های چینی با سایر شرکت‌ها در ورای مرزهای این کشور نیز بود.
پنج هدف عمده چین در عصر انقلاب دیجیتال را می‌توان مواردی عنوان کرد که در سند سیاستی این کشور پیرامون صنعت نسل۴ آمده است. این اهداف شامل «تبدیل بخش تولید صنعتی چین به تولید ابتکارمحور و خلاق»، «تاکید بر کیفیت به‌جای کمیت»، «بهینه‌سازی ساختار صنعتی چین»، «دستیابی به توسعه سبز پایدار» و «ارتقای استعدادها و سرمایه انسانی» هستند. این کشور با مرور تجربه آلمان تلاش دارد فرصت جبران عقب‌ماندگی ناشی از عدم حضور در دو موج اول انقلاب صنعتی را جبران کند. قلب سرمایه‌گذاری در چین در عصر انقلاب دیجیتال روی ۱۰صنعت بوده که اغلب این صنایع به نحوی با انرژی‌های جدید و پاک در ارتباط هستند. «روباتیک و ماشین‌های اتوماتیک»، «فناوری‌های جدید و پیشرفته اطلاعات»، «تجهیزات تولید نیرو»، «هوافضا و تجهیزات فضانوردی»، «داروهای زیستی و تجهیزات پزشکی»، «مواد پیشرفته»، «تجهیزات کشاورزی»، «وسایل نقلیه بهره‌مند از انرژی‌های جدید»، «صنایع دریایی و کشتی‌های های‌تک» و «تجهیزات خط راه‌آهن مدرن» ۱۰ صنعت مدنظر چین برای تمرکز سرمایه‌گذاری در عصر انقلاب صنعتی چهارم هستند.
چینی‌ها اعلام کرده‌اند برای تحقق اهداف خود در زمینه موج جدید انقلاب صنعتی، قصد دارند نهادهای بازار را تقویت کنند و به تقویت نهادهای حافظ مالکیت معنوی بیش از پیش بپردازند. در عین حال خوداظهاری شرکت‌ها در زمینه استانداردهای صنعتی رویکرد دیگری است که در این دوره قرار است در دستور کار قرار گیرد. ضمن اینکه به این شرکت‌ها برای وضع استانداردهای بین‌المللی وزن و اعتبار داده می‌شود.
دولت چین برنامه‌های کلان دیگری همچون کمربند اقتصادی جاده ابریشم، تاسیس بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی و تاسیس بانک بریکس را نیز در سال‌های اخیر اجرایی کرده است. همه این برنامه‌ها با سیاست صنعتی نوین این کشور در یک راستا بوده و در ذیل برنامه کلان‌تر تحت عنوان «رویای چینی» قرار می‌گیرند؛ رویایی که هدف آن تبدیل چین به کشور توسعه‌یافته و یک ابرقدرت تا سال ۲۰۴۹ مصادف با صدمین سال انقلاب چین است.
افزایش رقابت‌پذیری؛ سیاست اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۵ اهداف و سیاست‌های مختلفی را در راستای توسعه ظرفیت‌های این قاره در جریان انقلاب چهارم صنعتی تدارک دیده که پنج هدف عمده را می‌توان نماد این تلاش دانست. «هماهنگی میان کشورهای مختلف اتحادیه برای دیجیتالی کردن صنایع»، «ایجاد قطب‌های نوآوری شامل شرکت‌های بزرگ صنعتی، SMEها، شرکت‌های نوآفرین، محققان، شتاب‌دهنده‌ها و سرمایه‌گذاران»، «تشویق همکاری‌های عمومی-خصوصی یا PPP در فناوری‌های دیجیتالی مانند اینترنت نسل ۵، کلان‌داد‌ه‌ها، روباتیک و...»، «آماده‌سازی شهروندان برای آینده دیجیتالی از طریق آموزش و مهارت‌آموزی» و «تدوین چارچوب قانون‌گذاری متناسب با عصر دیجیتال» از جمله موارد موردتاکید بوده است. مرور تجربیات اتحادیه اروپا نشان می‌دهد در این قاره توسعه هاب‌های نوآوری در افق در سال ۲۰۲۰ سالانه تا ۵۰۰ میلیون یورو هزینه شده است.
نکته جالب اینکه برخلاف کره‌جنوبی، اتحادیه اروپا در کنار تمرکز بر مردم، بر سرمایه‌گذاری در برخی از حوزه‌ها از سوی دولت نیز تاکید دارد. برای نمونه حوزه آموزش بخشی است که طبق تحلیل اتحادیه اروپا هرچقدر کمبود داشته باشد، باید روی آن متمرکز شد و حتی بابت آن هزینه پرداخت کرد تا برای تربیت نسل‌های آینده که توسعه‌دهنده انقلاب دیجیتال هستند، در این قاره آمادگی لازم وجود داشته باشد.براین مبنا دولت‌های اروپایی تلاش دارند با توجه به مشکلات و ضعف‌هایی که در مقایسه با کشورهای پیشرو در بحث انقلاب دیجیتال در خود می‌بینند برای توسعه ابعاد مختلف اقتصاد دیجیتال سرمایه‌گذاری کنند.
سند تهیه‌شده از سوی «موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی» و «دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید دانشگاه امام صادق (ع)» نشان می‌دهد سه هدف عمده اروپایی شامل «تجاری‌سازی سریع‌تر فناوری‌های پیشرفته»، «کاهش کمبود تقاضا برای محصولات پیشرفته» و «ارتقای مهارت برای تولید پیشرفته» هستند. ترکیب این سه موضوع احتمالا بر آگاهی اروپایی‌ها از ضعف نیروی انسانی و بهره‌وری صنعتی بنگاه‌های این قاره در مقایسه با کشوری همچون کره‌جنوبی و ظرفیت جذب اندک کالاهای دیجیتال در اقتصاد اروپا تاکید دارد. تجربه کشورهایی که برای موج چهارم انقلاب صنعتی آماده می‌شوند، نشان می‌دهد سیاستگذاری برای رسیدن به وضعیت مطلوب یک امر حیاتی است و ورود به فاز چهارم انقلاب صنعتی بدون تحریک دولت و ایجاد بسترهای اصلی دشوار است. به نظر می‌رسد گل‌های انقلاب روباتیک با مردمی کردن اقتصاد می‌رویند؛ منتها خاک باغچه باید مستعد روییدن گل شود. آموزش شهروندان و تحریک صنایع به استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته موضوعی است که باید برای آنها سیاستگذاری شود تا نتیجه مدنظر در عصر انقلاب دیجیتال به دست آید.
