ترکیه بازیگر جدید صادرات برق به عراق شد
رقیب جدید ایران در بازار نیروی همسایه
اما به گواهی تحلیلگران، روز گذشته، عراق از زبان احمدموسی سخنگوی وزارت برق خود تصریح کرد که ترکیه را به عنوان رقیب ایران در حوزه صادرات انرژی برگزید. از سوی دیگر پروژه خط انتقال برق ایران به افغانستان بعد از سال‌ها همچنان بلاتکلیف است. آیا ایران در حال از دست دادن بازارهای صادراتی برق در منطقه است؟ بازیگران جدید در صادرات برق از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس تا ترکیه‌ای‌ها چقدر قدرت دارند؟ «دنیای‌اقتصاد» در این گزارش به این پرسش‌ها پاسخ داده است.
سخنگوی وزارت برق عراق دیروز به «اس‌اندپی گلوبال پلاتس» گفت: عراق قصد دارد ۴۵۰ مگاوات برق از گروه KAR که در منطقه اقلیم کردستان مستقر است و ۲۰۰ مگاوات برق از ترکیه وارد تا کمبود برق را جبران کند. در هفته جاری اعتراضات علیه قطع برق در عراق منجر به درگیری و این مساله باعث شد، عراق به‌دنبال راه‌حل کوتاه‌مدت برای جبران کمبود برق باشد. بر اساس ارزیابی‌ها، مصرف برق سالانه عراق حدود ۲۴ هزار مگاوات است و در حال حاضر این کشور ۱۷ هزار مگاوات برق در سال تولید دارد. کسری ۷ هزار مگاواتی برق عراق، پای بازیگران جدید به خصوص در فصول گرم سال را باز کرده است.
زمزمه‌ها و رایزنی‌های صادرات ترکیه به عراق از سال گذشته آغاز شد. وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه پارسال در مصاحبه‌ای اعلام کرده بود: ترکیه و عراق توافق کردند به محض اینکه عراق به روزرسانی‌های لازم را در زیرساخت‌های خود انجام دهد، تجارت برق را آغاز کنند. بسیاری از تحلیلگران ایرانی صنعت برق، این خبر را زنگ خطری برای صادرات برق دانستند.
ایران که یکی از صادرکنندگان دیرینه برق به عراق است بعد از کش و قوس‌های فراوان ۱۵ خرداد با امضای قرارداد دوساله متعهد به صادرات برق به این کشور شد. نوزدهم اردیبهشت امسال وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد: واشنگتن قصد دارد برای حمایت از دولت جدید عراق، معافیت ۱۲۰ روزهای به این کشور برای ادامه واردات برق از ایران اعطا کند. پیش از این در ۸ اردیبهشت، شبکه الجزیره گزارش کرده بود که آمریکا معافیت تحریمی عراق برای خرید برق از ایران را به مدت ۳۰ روز دیگر تمدید کرده است.عراق از سال ۲۰۱۸ معافیت‌های مکرر آمریکا برای واردات گاز و برق ایران را دریافت کرده است.
معافیت ۱۲۰ روزه، زمینه‌ای برای عقد قرار داد جدید در زمینه صادرات برق ایران به عراق شد. طبق این قرارداد هیات‌های فنی و تخصصی بخش خصوصی ایران برای امضای دو قرارداد در زمینه کاهش تلفات شبکه توزیع برق و تعمیر و بازسازی ادوات و تجهیزات برقی عراق به بغداد سفر می‌کنند. به گفته رضا اردکانیان، تمامی قراردادهای صادرات برق به عراق تا پیش از این یک‌ساله بوده، اما در این قرارداد دو ساله صادرات برق برای سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ با وزارت برق عراق به امضا رسیده است.
کارشناسان صنعت برق، این قرارداد را تضمین‌کننده برای صادرات برق ایران به عراق نمی‌دانند. طبق ارزیابی‌ها عراق برای اتصال به شبکه برق کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) برنامه دارد و مسیر انتقال برق کشورهای GCC به عراق، مرز کویت است. در سال ۲۰۱۹ میلادی، وزارت برق عراق قراردادی با سازمان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (GCCIA) برای ساخت دو شبکه ارتباطی برای انتقال انرژی برق به میزان ۵۰۰ مگاوات امضا کرده است. بر اساس این قرارداد، سازمان GCCIA هزینه ساخت این دو شبکه ارتباطی به طول ۳۰۰ کیلومتر را برعهده گرفته که ۸۰ کیلومتر آن در داخل عراق و ۲۲۰ کیلومتر آن در خاک کویت است. آن زمان لؤی الخطیب وزیر سابق برق عراق گفته بود که بهای برق وارداتی از این کشورها به میزان ۱۵ درصد از بهای برق ایران پایین‌تر است و اجرای آن یک سال زمان می‌برد. حالا اما صدای پای رقبای دیگری در صادرات برق به عراق شنیده می‌شود. ترکیه با زیرساخت‌ها و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و البته نیروگاه‌هایی با راندمان بالا را باید به این فهرست اضافه کرد. آیا ایران در رقابت با کشورهای همسایه می‌تواند یکه‌تاز باشد یا در بلندمدت بازارهای صادراتی را به سایر رقابت‌کنندگان می‌سپارد؟ تحلیلگران صنعت برق ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به این موضوع پرداخته‌اند. به اعتقاد برخی از آنها ورود ترکیه به بازار عراق نگران‌کننده نیست، اما به اعتقاد برخی دیگر از آنها ترکیه برای صادرات برق در بلندمدت خیز برداشته است.
تولد یک رقیب جدی
حمیدرضا صالحی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران در پاسخ به این پرسش که آیا ترکیه می‌تواند به رقیب جدی ایران برای صادرات برق تبدیل شود گفت: چرا نتواند رقابت کند؟ ما همیشه گفته‌ایم در بحث‌های صادراتی به عراق، یک رقیب جدی به نام ترکیه داریم. ترکیه‌ایی‌ها حتی نیازی به منبع گاز ندارند تا بتوانند در زمینه تولید و صادرات برق از ما پیشی بگیرند؛ آنها با عملکردشان موفق شدند حتی بدون گاز یکی از بازیگران گاز در دنیا شوند. آنها ۸ ژانویه ۲۰۲۰ خط لوله جدید ترک استریم برای انتقال گاز روسیه از طریق دریای سیاه به ترکیه و سپس اروپای جنوب شرقی و مرکزی را افتتاح کردند. صالحی ادامه داد: به نظر می‌رسد با دستیابی ترکیه به گاز ارزان، به راحتی می‌تواند به بازارهای صادراتی مانند عراق و افغانستان در بخش برق دسترسی پیدا کند. از طرف دیگر ترکیه کارهای زیرساختی بسیاری انجام داده و از طرف دیگر قیمت برق در خود ترکیه هم از جهانی پایین‌تر است.
به گفته رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، ترکیه توانسته با توسعه تجدیدپذیرها در زمینه تولید برق آن هم بدون گاز ارزان بسیار موفق باشد. او اضافه کرد: به هر حال امروز باید بپذیریم که به صرف داشتن ذخایر گاز و نفت نمی‌توان ایران را در رتبه اول صادرکنندگان برق در منطقه متصور شد. به اعتقاد صالحی، این روش‌ها و برنامه‌های مبتنی بر رقابت‌پذیری است که می‌تواند بازارهای صادراتی را به دست آورد. درمورد عراق هم باید گفت درست است که در حال حاضر حدود ۱۲۰۰ مگاوات صادرات برق به این کشور داریم، اما همیشه گفته‌ام که باید حرکات رقبایی چون ترکیه و عربستان را دنبال کنیم. صالحی همچنین با گلایه از انحصارگرایی در صادرات برق از سوی دولت گفت: اجازه دهند که انحصار صادرات برق از دست دولت خارج و بخش خصوصی حمایت شود تا ایران سهم بیشتری از تامین انرژی کشورهای همسایه را کسب کند. برای عملیاتی شدن این برنامه‌ها، پیشنهادهای خوبی داریم که اگر سیاست‌گذاران بپذیرند می‌توانیم همچنان در بخش انرژی برق دست بالا را داشته باشیم.
صالحی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان سهم کشور را از بازارهای صادراتی برق افزایش دهیم، گفت: دولت باید خطوط انتقال را بیشتر کند. همچنین باید اجازه دهد بخش خصوصی مشتریان بیشتری برای برق ایران جذب کنند. او ادامه داد: اکنون از طرف اقلیم کردستان هم برق به عراق صادرات می‌شود، پیشنهاد ما این است که به دلیل روابطی که با اقلیم کردستان داریم، شبکه‌های برق را در این کشور تقویت کنیم و با همکاری یکدیگر برق بیشتری به عراق صادر کنیم. به اعتقاد صالحی، ایران در زمینه شبکه‌سازی برق عقب است و باید روی این بخش سرمایه‌گذاری شود. او ادامه داد: فقط در این بخش‌ها نیست، اکنون در شرق کشور هم مسائلی شبیه به این وجود دارد. اگر برای افغانستان هم نجنبیم و خط انتقال ۴۰۰ کیلوولت را زودتر احداث نکنیم، ترکمنستانی‌ها و ازبکستانی‌ها به افغانستان برق می‌دهند و بازار افغانستان را از دست خواهیم داد. در این میان مطمئن باشید آمریکایی‌ها هم کمک می‌کنند به این دلیل که می‌خواهند وابستگی عراق به ایران قطع شود و به هر حال ترکیه هم کشوری است که در همه زمینه‌های صادراتی عملکرد موفقی داشته است. ما مدت‌ها دنبال این بودیم که بتوانیم از مسیر ترکیه به عراق برق بدهیم. قرار بود در کنسرسیوم ترکیه عضو شویم و برق ایران را از ترکیه به شمال عراق بدهیم و چند اقدام هم انجام شد اما مورد استقبال متولیان قرار نگرفت. صالحی اضافه کرد: ایران باید تکلیف خود را روشن کند که آیا فقط می‌خواهد به عراق برق صادر کند یا می‌خواهد بخشی از تامین انرژی آینده عراق شود. اگر گزینه اول را انتخاب کند، مطمئنا در آینده این بازار را از دست خواهد داد و رقبای دیگر این بازار را از ما خواهند گرفت. پیشنهاد این است که دولت بسترهایی فراهم کند که شرکت‌های ایرانی زیرساخت‌های عراق را احداث کنند. او گفت: صادرات برق ما به عراق باید بلندمدت باشد نه کوتاه‌مدت.
انحصار باید شکسته شود
ابراهیم خوش گفتار، عضو هیات‌مدیره سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق معتقد است، ترکیه به سرعت به رقیبی جدی برای ایران در زمینه صادرات برق به عراق تبدیل خواهد شد. او گفت: این اتفاق در افغانستان هم رخ داده است. به اعتقاد او دلیل اینکه ترکیه به رقیب جدی ایران تبدیل خواهد شد این است که تمام اجرای خطوط انتقال، پست و تعمیر ترانس و سیم را انجام می‌دهد و می‌تواند سریع جایگزین ایران شود. او افزود: متاسفانه ما در هشت سال گذشته یعنی از سال ۹۰ به این طرف هیچ آمار صادراتی چشمگیری در برق نداشته‌ایم. درست است سفر و بازدید رفته‌ایم و سخنرانی کرده‌ایم، اما تا امروز هنوز هیچ خط جدیدی برای افزایش صادرات به عراق اضافه نشده است. از طرف دیگر چون دولت انحصاری عمل می‌کند، خیلی تفاوتی نمی‌کند صادرات برق توسعه یابد. نتیجه این شده که اتفاقی که پیش‌بینی می‌شد در حال وقوع است. از جنوب کشورهای عربی صادرات برق به عراق را شروع کرده‌اند و از طرف دیگر ترکیه به بازار صادراتی عراق ورود کرده است. او ادامه داد: در ترکیه چون راندمان نیروگاه‌ها بالا است صادرات بسیار به صرفه است. قیمت برق در بورس انرژی ترکیه حدود ۵ سنت است. به همین دلیل ارزان‌تر از ما صادرات می‌کنند. ما بالای ۸ سنت برقمان را به عراق می‌فروشیم به‌رغم اینکه گازمان مجانی است. اگر اراده داشتیم بیش از ۵ هزار مگاوات به عراق و بیش از ۵ هزار برق به افغانستان صادرات انجام می‌دادیم و امروز بخشی از آن درآمد ارزی کشور می‌شد. متاسفانه ما نگاه ملی به صادرات برق نداریم و تنها روزمرگی می‌کنیم.
ورود ترکیه به بازار برق نگران‌کننده نیست
کلاهی‌صمدی، عضو هیات نمایندگان اتاق ایران می‌گوید: صنعت برق ایران جزو معدود صنایع توانمند کشور است که این خودکفایی یا توانمندی با برنامه‌ریزی مشترک دولت و بخش خصوصی ایجاد شده است. به عقیده او، ایران مهم‌ترین صادرکننده برق به عراق است و ورود ترکیه به این بازار جایگاه ایران را متزلزل نمی‌کند؛ اما شرط عقل این است که حواسمان به رقبا باشد. عراق می‌خواهد برای جبران کمبود برق از ترکیه و یک شرکت مستقر در منطقه اقلیم کردستان، برق وارد کند. کلاهی صمدی به سفر اردکانیان به کشور عراق اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: پانزدهم خرداد امسال در سفر وزیر نیرو به عراق قرارداد صادرات برق به عراق به مدت دو سال امضا شده، که قرارداد بسیار خوبی است؛ این قرارداد می‌تواند بخشی از مطالبات و نگاه بخش خصوصی را پاسخگو باشد. او ادامه می‌دهد: ما یکی از صادرکنندگان برق به عراق هستیم؛ برخی از ورود ترکیه به بازار عراق در حوزه برق نگران هستند که مبادا جای ما را بگیرد؛ ولی من معتقد هستم چنین اتفاقی نخواهد افتاد؛ ترکیه خود واردکننده انرژی است؛ اما معنای این گفته اصلا این نیست که ما با خیال راحت بنشینیم و فکر کنیم ترکیه جای ما را نمی‌گیرد. تجارت برق تجارت خوبی است؛ وصل کردن شبکه برق کشورها به همدیگر بسیار مفید است. او تصریح می‌کند: ما باید در حوزه انرژی برخی مسائل استراتژیک را در نظر بگیریم؛ باید ارزش سوخت فسیلی خود را بدانیم و باید دارایی زیرزمینی خود را به دارایی روی زمینی تبدیل کنیم. ما به دلیل تحریم نتوانسته‌ایم به بازار LNG وارد شویم و فکر می‌کنم بعد از این هم نمی‌توانیم جای محکمی در این بازار پیدا کنیم؛ این بازار تحت کنترل آمریکایی‌هاست. عضو هیات نمایندگان اتاق ایران تاکید می‌کند: در این شرایط باید گاز را به برق تبدیل کرده و آن را صادر کنیم؛ ما صنعت برق توانمند بومی داریم؛ وصل شدن به شبکه کشورهای دیگر می‌تواند شبکه برق ایرانی را به تعادل برساند. او ادامه می‌دهد: اما صنعت برق ایران در داخل با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که برخی از آنها حالت مزمن به خود گرفته است. در واقع امروزه اقتصاد صنعت برق بیمار است. کلاهی‌صمدی درباره ریشه و علت بیماری صنعت برق می‌گوید: اولا گفتن از مشکلات نافی توانمند بودن صنعت برق ایران نیست، بلکه نشانه توانمندی صنعت است. این صنعت از متوسط کشورهای جهان سوم توسعه‌یافته‌تر است. ایران در صنعت برق ۹۰ درصد خودکفایی با مسیر درست و بومی را طی کرده و این با خودکفایی در حوزه صنعت خودرو خیلی متفاوت است. او یکی از مشکلات این حوزه را چنین تشریح می‌کند: مثلا ایران کشوری پهناور است و چگالی جمعیتی پایینی دارد و به دلیل اختلاف دما بار متوازنی از لحاظ مصرف برق وجود ندارد. این چالش‌ها در حالی مطرح است که براساس یکسری تصمیمات سیاسی و اجتماعی، برق را به هر منطقه دورافتاده برده‌ایم. او ادامه می‌دهد: در مقوله اقتصاد صنعت برق در طول سال‌های گذشته دچار یک دوگانگی شده‌ایم به این معنا که نتوانسته‌ایم تصمیم بگیریم که آیا برق یک خدمت عمومی است یا یک کالای تجاری؟ اگر برق یک خدمت اجتماعی است باید هزینه‌های آن در اسناد دیگری مانند سند بودجه‌ریزی کشوری دیده شود و اگر هم یک کالای تجاری است باید یک سازوکار منطقی قیمت‌گذاری برای آن تعیین شود. اما هیچ‌کدام از این سیاست‌ها به‌طور مشخص دنبال نشده است. کلاهی صمدی ادامه می‌دهد: باید برای توسعه صنعت برق استراتژی منسجمی تدوین شود؛ قیمت تمام‌شده عادلانه برای برق تعیین شود. قیمت عادلانه هم شرایط مختلفی دارد که باید آنها را در نظر داشت. در این میان مردم و مصرف‌کنندگان نباید هزینه‌های ناکارآمدی دستگاه‌های دولتی را بپردازند. ما باید تصمیم بگیریم که آیا برق کالای تجاری است یا خدمت اجتماعی؛ باید تکلیف خود را در این بخش مشخص کنیم تا براساس آن سیاست، راهکار مشخصی در پیش بگیریم؛ با ادامه این وضعیت بار مالی هزینه‌ها به وزارت نیرو و از طریق این وزارتخانه به بخش خصوصی با تاخیر در پرداخت معوقات تحمیل می‌شود.
