دنیای اقتصاد: تاسیس مناطق آزاد و تجاری-صنعتی یکی از ابزارهای مرسوم جذب سرمایه‌های بین‌المللی محسوب می‌شود که در بسیاری از کشورهای مختلف توسعه‌یافته و در حال توسعه برای ارتباط با اقتصاد بین‌المللی و بهره‌مندی از مزایای اقتصاد آزاد ایجاد می‌شوند. در این میان دولت‌ها به دلیل اهمیت کارکرد این مناطق در رشد و توسعه اقتصادی، ابزارهای حمایتی مختلفی برای این مناطق به‌کار می‌برند که یکی از این ابزارها مشوق‌های تامین مالی و مشوق‌های حوزه تجارت خارجی است. در گزارشی که معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی از کشورهای منتخب منتشر کرده، مشوق‌های مالیاتی در حوزه مالیات‌های مستقیم در مناطق آزاد مورد بررسی قرار گرفته است. براساس این گزارش به استثنای ارمنستان و قزاقستان که معافیت‌های گسترده‌ای برای مناطق آزاد پیش‌بینی کرده‌اند، در سایر کشورها عمدتا معافیت‌ها معطوف به مالیات بر شرکت‌ها و تقریبا محدود و هدفمند است. این در حالی است که در مناطق آزاد ایران، کلیه منابع مالیاتی از جمله ثروت، حقوق و درآمد معاف از پرداخت مالیات هستند.

از سوی دیگر در اغلب کشورهای منتخب، معافیت‌های مالیاتی در مناطق آزاد غالبا کمتر از ۱۰ سال است. در مناطق آزاد چین به‌عنوان یکی از مناطق موفق، شرکت‌ها فقط برای دو سال از پرداخت مالیات بر درآمد معاف هستند، اما در مناطق آزاد ایران از زمان شروع بهره‌برداری تا ۲۰ سال، معافیت از مالیات پیش بینی شده است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در برخی کشورها، مشوق مالیاتی خاصی برای مناطق آزاد پیش‌بینی نشده است و برخی کشورها نیز طی سال‌های اخیر گرایش به کاهش مشوق‌های مالیاتی در این مناطق داشته‌اند. در گزارش پیش رو تجربه اعطای مشوق‌های مالیاتی مربوط به مناطق آزاد در کشورهای منتخب برای ساماندهی این نوع مشوق‌ها در ایران و در راستای ارتقای کارآمدی آنها ارائه شده است. با توجه به تجارب کشورها، برای افزایش کارآیی مشوق‌های مالیاتی مناطق آزاد در ایران، پیشنهاد می‌شود مشوق‌های حوزه مالیات‌های مستقیم به‌صورت ترکیبی با تمرکز بیشتر بر ماهیت فعالیت‌ها معرفی شوند.

عملکرد مناطق آزاد در کشورهای منتخب

کشورهایی که تاسیس مناطق آزاد را به‌عنوان راهکاری برای ارتقای صادرات و رشد اقتصادی انتخاب کرده‌اند، به درجات متفاوتی از موفقیت در تحقق اهداف مربوط به تاسیس این مناطق دست یافته‌اند. در این میان کشورهای چین، سنگاپور، مالزی، کره‌جنوبی، امارات و ترکیه از کشورهای مطرح موفق در ایجاد مناطق آزاد به شمار می‌روند. اما موضوع مشوق‌های مالیاتی در حوزه مالیات‌های مستقیم مناطق آزاد یکی از نقاط قابل بررسی در کشورهای منتخب است. براساس گزارش معاونت امور اقتصادی، به جز ارمنستان و قزاقستان که معافیت‌های مالیاتی گسترده‌ای برای مناطق آزاد پیش‌بینی کرده‌اند، در سایر کشورها معافیت‌ها عمدتا معطوف به مالیات بر شرکت‌ها و تقریبا محدود و هدفمند است.

در این ارتباط در مناطق آزاد ترکیه، درآمد حاصل از فعالیت‌های تولیدی از پرداخت مالیات معاف و در اندونزی درآمد شرکت‌ها حاصل از فعالیت خاص مشمول مالیات با نرخ ترجیحی است. این در حالی است که در اغلب کشورهای عربی از جمله امارات متحده عربی، کویت، مصر، قطر و عمان نیز معافیت‌ها مدت‌دار (از حداقل ۵ سال تا حداکثر ۲۰ سال) بوده و امکان تمدید آن برای یک دوره وجود دارد. ضمن اینکه در کشورهایی نظیر کره‌جنوبی، تونس، کنیا و غنا که در ابتدا معافیت‌های مدت‌دار در این مناطق اعمال می‌شد، بعد از مدتی تخفیف مالیاتی یا نرخ‌های ترجیحی را جایگزین معافیت کردند. برخی دیگر از کشورها مانند اسپانیا و لهستان نیز فقط از تخفیف مالیاتی و اعتبارات مالیاتی برای سرمایه‌گذاری یا سرمایه‌گذاری مجدد در مناطق آزاد استفاده می‌کنند. در این بین چین ترکیبی از مشوق‌های مالیاتی شامل معافیت مدت‌دار و سپس تخفیف مالیاتی و سپس امکان تمدید آن و اعتبار مالیاتی درصورت سرمایه‌گذاری مجدد را برای مناطق آزاد پیش بینی کرده است. این در حالی است که در کشورهای اروپایی معمولا اعطای مشوق مالیاتی نسبت به سایر نقاط جهان، کمتر و در حوزه‌های محدودتری به‌کار می‌رود. البته در دهه اخیر در برخی از کشورهای اروپایی نیز حذف یا کاهش مشوق‌های مالیاتی خاص مناطق آزاد در پیش گرفته شده است.

برای مثال، کشوری مانند ایرلند از سال ۲۰۰۵ نرخ مالیات در منطقه آزاد را به نرخ رایج در سایر مناطق افزایش داد، پرتغال نیز در حال همگراسازی نرخ مالیات در مناطق آزاد به نرخ مالیات رایج است، ضمن اینکه این کشور اعطای معافیت مالیات بر شرکت‌ها برای شرکت‌های خارجی در منطقه آزاد را نیز مشروط به تحقق شرایط مدنظر از سوی آنها قرار داده است. در کشوری مانند فنلاند هم هیچ امتیاز مالیاتی در حوزه مالیات مستقیم در مناطق آزاد به‌کار نمی‌رود. اما در تایلند مشوق‌های مالیاتی خاصی برای مناطق آزاد اعمال نمی‌شود، بلکه کل تایلند به سه منطقه بر حسب توسعه‌یافتگی تقسیم می‌شود و مشوق‌های مالیاتی باتوجه به سطح توسعه‌یافتگی مناطق به‌کار می‌رود. بنابراین مناطق آزاد نیز برحسب اینکه در کدام منطقه از تایلند قرار می‌گیرند، امکان بهره‌مندی از مشوق‌های خاص آن مناطق را دارند. از این‌رو، مناطق آزادی که در منطقه یک تایلند قرار دارند، از مشوق‌های محدودتری در مقایسه با سایر مناطق مستقر در منطقه ۲ و ۳ برخوردار هستند. بنابراین صرف اینکه یک منطقه جزو مناطق آزاد است، نمی‌تواند مشوق‌های گسترده‌تر داشته باشد.

اما وضعیت مشوق‌های مالیاتی در مناطق آزاد ایران چگونه است و باید برای بهبود آن از چه شیوه‌هایی استفاده کرد؟ برخلاف ایران که معافیت‌های مالیاتی مناطق آزاد، عام و شامل کلیه منابع مالیاتی است، مشوق‌های مالیاتی کشورهای منتخب تقریبا هدفمند و باتوجه به ماهیت فعالیت‌ها و اهداف تاسیس مناطق آزاد اعمال می‌شود. بنابراین با هدف افزایش کارآیی مشوق‌های مالیاتی در مناطق آزاد در ایران پیشنهاد می‌شود مشوق‌های ترکیبی با تمرکز بیشتر بر ماهیت فعالیت‌ها معرفی شوند. به‌عنوان مثال، با توجه به اولویت‌بندی فعالیت‌ها که متناسب با شرایط منطقه آزاد صورت می‌گیرد، می‌توان از هر دو مشوق، معافیت مدت‌دار برای دوره‌های محدودتر و مشروط به اهداف مدنظر و نرخ‌های ترجیحی برای فعالیت‌های مختلف استفاده کرد تا به این ترتیب هم حمایت از فعالیت‌های خاص صورت گرفته باشد و هم با اعمال درصدی تخفیف برای سایر فعالیت‌ها، درآمدزایی دولت از مسیر جمع‌آوری مالیات نیز تحقق یابد.

مشوق‌های مالیات بر ارزش‌افزوده

مشوق‌های مالیات بر ارزش افزوده که در مناطق آزاد اعمال می‌شود نیز در کشورهای مختلف متنوع است. براساس این گزارش در بسیاری از کشورها از جمله چین، رومانی، ترکیه، هند، تایلند، تونس، مراکش، کلمبیا، جمهوری چک و نیجریه، عرضه کالاها و خدمات از سایر مناطق کشور به مناطق آزاد به منزله صادرات در نظر گرفته و برای آنها نرخ صفر مالیاتی به‌کار می‌رود. این در حالی است که در برخی کشورها، ورود یکسری کالاها از سایر کشورها به مناطق آزاد تجاری با در نظر گرفتن شرایطی خاص معاف از مالیات بر ارزش ‌افزوده می‌شوند. برای مثال در کره‌جنوبی برای واردات کالاهای سرمایه‌ای، در چین برای کالاهایی که در خود منطقه آزاد به مصرف برسند، در کلمبیا برای کالاهای سرمایه‌ای، تجهیزات و ماشین‌آلاتی که به مدت طولانی در منطقه باقی بمانند و در نیجریه برای برخی کالاهای خاص معافیت مالیات بر ارزش‌افزوده اجرا می‌شود. در تعدادی از کشورها نیز معافیت برای واردات از سایر کشورها با جهت‌دهی تولیدی اعمال شده است.

به‌عنوان نمونه در ایرلند، واردات نهاده‌ها از سوی شرکت‌هایی (بنگاه‌های تولیدی) که ۷۵ درصد محصولات خود را صادر می‌کنند، از مالیات بر ارزش ‌افزوده معاف می‌شوند. این در حالی است که در برخی کشورها انجام مبادلات در خود مناطق آزاد نیز مشمول معافیت از مالیات بر ارزش‌افزوده است. برای مثال در ترکیه و اندونزی تمامی مبادلات انجام شده در مناطق آزاد و در ارمنستان عرضه کالاهای تولیدی در منطقه آزاد در قلمرو همان منطقه معاف از مالیات بر ارزش‌افزوده است. در ایران نیز به تبعیت از رویه‌های بین‌المللی، مبادلات کالا و خدمات بین اشخاص و فعالان اقتصادی مقیم در مناطق آزاد تجاری-صنعتی در داخل محدوده مناطق یادشده، صادرات کالاها و خدمات از مناطق مذکور به خارج از کشور و همچنین واردات کالا و خدمات از قلمرو کشور یا از کشورهای دیگر به مناطق یاد شده معاف از مالیات بر ارزش افزوده صورت می‌گیرد. اما واردات کالا و خدمات به قلمرو گمرکی کشور از مناطق یاد شده مشمول پرداخت مالیات با نرخ استاندارد مالیات بر ارزش‌افزوده است.

با این حال در یک نگاه کلی باید عنوان کرد که در برقراری ساختار مشوق مالیاتی باید دقت‌ نظر اعمال شود. در حقیقت، در تدوین سیاست‌های مالیاتی برای مناطق آزاد باید این نکته را در نظر داشت که وجود فعالیت اقتصادی در منطقه آزاد لزوما بیانگر موفقیت این مناطق و مثبت بودن اثر خالص آن برای کل اقتصاد نیست. چه بسا فعالیت‌های موجود در سایه انتقال حجم بزرگی از منابع دولت در قالب بودجه یا انواع یارانه‌ها ایجاد شده باشد که می‌تواند هزینه فرصت بزرگی محسوب شود که می‌توانست در گزینه بهتری صرف شود. ضمن اینکه بر اساس این گزارش اعطای معافیت مالیاتی، باعث کاهش درآمد دولت شده، بنابراین باید بیش از کاهش این درآمد، در منطقه منفعت وجود داشته باشد تا از این طریق دولت بتواند با تکیه بر درآمدهای حاصله در مناطق آزاد اهداف توسعه‌ای خود را دنبال و کاهش درآمد مالیاتی را از این طریق جبران کند. با این حال عملکرد کشورها در مناطق مختلف جهان حاکی از آن است که مشوق‌های مالیاتی به‌عنوان ابزاری برای جذب سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد و رشد و توسعه اقتصادی اعمال می‌شود.