نگاهی به انتقال دانش فنی در صنایع فولاد ایران

در سال ۱۹۲۷ میلادی مطابق با ۱۳۰۶ شمسی با تصویب مجلس وقت مبلغ ۵/ ۴ میلیون تومان برای احداث یک کارخانه فولاد با ظرفیت ۱۵۰ تن در روز و تجهیز معدن سنگ آهن سمنان و معدن زغال‌سنگ شمشک به تصویب مجلس رسید. محل این کارخانه در اراضی جنوب تهران در منطقه بی بی زبیده در نظر گرفته شده بود که به علت دسترسی به آب به اراضی جنوب کرج منتقل شد.

حال با گذشت ۹۰ سال از این اقدام امروزه در ایران ده‌ها شرکت تولید کننده فولاد با ظرفیت حدود ۲۰ میلیون تن در سال و ده‌ها شرکت مهندسین مشاور و پیمانکار و صدها سازنده تجهیزات در این صنعت فعال است. قاعدتا در این دوران در زمینه انتقال تکنولوژی و دانش فنی اتفاقات بسیاری رخ داده که بررسی و نتیجه‌گیری از آن موجب آموختن درس‌هایی می‌شود که شاید موجب ایجاد اتکا به خود شود و بتوان براساس آن راهی را که در آن هستیم شناخته و دانش خود را تقویت کنیم. در این راه، گام‌بندی این تاریخ ۹۰ ساله، برای درک شرایط یک ضرورت است.

گام اول

1927 تا 1941 میلادی مطابق با 1325 تا 1340 شمسی: انگیزه حکومت وقت درایران برای احداث کارخانه فولاد، تامین ریل راه‌آهن و متعلقات مربوطه و همچنین تیرآهن برای ساخت و ساز بوده است. طی این دوران کارشناسان آلمانی مطالعات احداث کارخانه و توسعه معادن را انجام داده و پس از ۱۱ سال یعنی در سال ۱۹۳۸ قرارداد احداث کارخانه با شرکت کروپ- دماگ منعقد شد. ظرفیت کارخانه ۱۵۰ تن در روز پیش‌بینی شد و برای احداث این واحد بخشی از ساختمان‌ها در کرج احداث شد، اما با شروع جنگ جهانی دوم بخشی از این تجهیزات در کشتی منهدم و بخشی دیگر در سایت‌های سازندگان و کرج فرسوده شد و از بین رفت.

گام دوم

از 1946 تا 1961 میلادی مطابق با 1325 تا 1340 شمسی: با خاتمه جنگ جهانی دوم عطش ایجاد صنایع فولاد در ایران مجددا بالا گرفت. در این زمان ۲۵ شرکت مهندسی مطالعاتی صورت دادند که نتیجه مطالعات همگی حاکی از توجیه اقتصادی نداشتن این صنعت برای ایران بود.

با این حال در سال ۱۳۳۴ مطابق با ۱۹۵۵ شرکت کروپ مجددا تصمیم گرفت که قرارداد قدیم خود را ادامه دهد. این شرکت با تهیه گزارشی از بانک جهانی (International Bank For Reconstruction & Development IBRD) درخواست وام کرد که با تقاضای تامین مالی این شرکت در سال ۱۹۵۹ میلادی مطابق با ۱۳۳۸ شمسی موافقت نشد. در سال ۱۹۶۱ میلادی مطابق با ۱۳۴۰ شمسی شرکت انگلیسی مهندسی کایزر Kaiser- Engineering نیز طرحی برای ایجاد صنایع فولاد ایران به همراه گزارش فنی- اقتصادی به IBRD ارسال کرد که باز هم این بانک با تامین منابع مالی آن موافقت نکرد و به این ترتیب پرونده گام دوم نیز برای احداث صنایع فولاد در ایران ناکام ماند و این پرونده بسته شد.

گام سوم

1961 تا 1963 میلادی مطابق با 1340 تا 1342 شمسی:

در این دوره و با شکست دولت برای احداث صنایع فولادسازی در ایران فعالیت‌های کوچک در سطح بخش‌خصوصی و شرکت‌های دولتی آغاز شد. احداث یک واحد تولید فولاد از قراضه به ظرفیت ۳۵ هزار تن در سال از سوی بخش‌خصوصی و یک شرکت سوئدی در سال ۱۹۶۳ به تصویب رسیده و مراحل اجرایی آن آغاز شد. همچنین بخش اسلحه‌سازی ارتش نیز یک واحد آهنگری به ظرفیت ۵ تن در روز و راه‌آهن با احداث یک واحد ذوب به روش EAF با ظرفیت ۱۰ تن در روز را به ثمر رساندند. بخش‌خصوصی به‌نام ماشین سازی ایران نیز موفق شد یک واحد چدن ریزی برای تولید لوله‌های چدنی با ظرفیت ۶ هزار تن در سال در اهواز راه‌اندازی و به ثمر برساند. این قبیل اقدامات با شروع گام چهارم مدتی متوقف بود و در حال حاضر نیز همچنان ادامه دارد.

گام چهارم

1965 تا 1978 میلادی مطابق با 1344 تا 1357 شمسی:

اساس توسعه صنایع فولاد ایران بالاخره در سال ۱۹۶۵ (۱۳۴۴) با همکاری اتحاد جماهیر شوروی برای تامین منابع مالی و مطالعات و مهندسی تجهیزات یک واحد ۵۵۰ هزار تنی و بازپرداخت وام از محل ارسال گاز به مناطق جنوبی این کشور و تاسیس و شرکت ملی فولاد ایران (NISC) پایه ریزی شد. این مجتمع که امروزه به‌نام ذوب آهن اصفهان نامیده می شود در سال ۱۳۵۰ به بهره‌برداری رسید و بلافاصله قرارداد فاز دوم آن به ظرفیت ۲/ ۱ میلیون تن منعقد و در سال ۱۹۷۳ میلادی مطابق با ۱۳۵۲ شمسی عملیات آن آغاز شد. قرار بر این بود که این پروژه در سال ۱۹۷۷ به بهره‌برداری برسد که به علت انقلاب در سال ۱۹۸۳ به بهره‌برداری رسید. در همین دوران نیز گروه خصوصی صنایع فولاد ایران (INSIG) با احداث یک خط نورد ۸۵ هزار تنی به‌نام شاهین در اهواز و در سال ۱۹۶۹ سومین خط با ظرفیت ۱۲۰ هزار تن به‌نام شهریار به تولید رسانید که بعدها این مجموعه به‌نام شرکت نورد ایران نامیده شد. البته در اهواز واحدهای کوچک‌تری نیز در این دوران ساخته شد.

گام پنجم

از سال 1973 تا 1991 میلادی مطابق با 1352 تا 1371 شمسی:

در این دوره و با به نتیجه رسیدن واحدهای برنامه ریزی شده در اهواز و اصفهان صنایع فولاد ایران با سه مشکل شامل تامین قراضه و محصولات نیمه ساخته و کک با کیفیت مناسب روبه‌رو شد. در این راستا نیز برای بررسی و ارائه راه‌حل برای کمبود کک، شرکت دیگری در ایران به‌نام شرکت ملی صنایع فولاد ایران (NISICO) تاسیس و استفاده از روش گازی (احیای مستقیم) به اضافه کوره‌های قوس الکتریکی برای ادامه این صنایع پیشنهاد شد. این شرکت برای ۸ نقطه ایران جهت احداث واحدهای تولید فولاد به روش گازی به همراه کوره قوس الکتریکی (DRI+EAF) را پیشنهاد کرد و به این طریق احداث کارخانه در سه نقطه شامل بندرعباس، اهواز و اصفهان آغاز شد. قراردادهای مجتمع فولاد بندرعباس قدیم شامل دو شرکت برای فولادسازی که سهام آن ۱۰۰ درصد متعلق به NISICO بوده و نورد سرد و گرم که ۶۰ درصد سهام آن متعلق به NISICO و ۴۰ درصد متعلق به شرکت ایتالیم پیانتی (اس ام اس امروز) به‌نام BARCO با شرکت ایتالیم پیانتی (اس‌ام‌اس) منعقد شد. در اهواز نیز مجتمع فولاد اهواز با سه روش گازی و کوره‌های قوس الکتریکی و ریخته‌گری مداوم برای تامین نیازهای واحد‌های اهواز راه‌اندازی شد. در غرب رودخانه زاینده‌رود نیز یک واحد تولید مقاطع ساختمانی با شرکت انگلیسیBritish Steel Cop به امضا رسید و فعالیت در آنها آغاز شد. هنگام انقلاب پروژه مجتمع فولاد اهواز حدود ۲۶ درصد پیشرفت داشت و اراضی دو پروژه در بندرعباس و اصفهان نیز تسطیح و مهندسی آن در حال انجام بود. اما در سال ۱۳۵۸ در یک اقدام تعجب برانگیز از سوی سازمان برنامه قرارداد BSC لغو و دو شرکت NISICO و BARCO در هم ادغام و پروژه از محل بندرعباس به اصفهان (محل قبلی پروژه BSC) منتقل شد که امروز پروژه فولاد مبارکه نامیده می‌شود. پس از انقلاب و در طول دفاع مقدس و به‌رغم مشکلات آن دوران با تشکیل وزارت معادن و فلزات سه پروژه فولاد اهواز، فولاد مبارکه،فاز دوم ذوب آهن اصفهان تکمیل و به بهره‌برداری رسید. به این ترتیب تولیدات فولاد ایران به تدریج از ۶۰۰ هزار تن قبل از انقلاب به ۴/ ۵ میلیون تن افزایش پیدا کرد. در زمان انعقاد قرارداد بندرعباس قدیم شرکت ایتالیم پیانتی (اس ام اس) ملزم به ایجاد یک شرکت مهندسی شد. در سال ۱۳۵۴ شرکت بین المللی مهندسی ایران با مشارکت شرکت ایتالیم پیانتی (اس ام اس) و شرکت ملی صنایع فولاد ایران و بانک صنعت و معدن تاسیس شد و این امر اولین قدم برای انتقال تکنولوژی و دانش فنی در ایران است. در طول اجرای پروژه مبارکه نیز دومین اقدام مهم برای این هدف نیز با انعقاد قرارداد طراحی سیستم‌های بهره‌برداری آموزش نیروی انسانی و آموزش مدیران به ثمر رسید. در این گام صنایع فولاد ایران با بهره‌برداری از سه مجتمع مذکور به درجه‌ای از بلوغ رسیده و بخش‌خصوصی نیز مجددا جرات کرد که در این توسعه با تبعیت از دستاوردهای دولت و نیروی انسانی تربیت‌شده و امکانات ایجاد شده گام بردارد، اما هنوز افق روشنی برای گام ششم در چشم‌انداز دیده نمی‌شد.

گام ششم (انتقال تکنولوژی و دانش فنی)

1975 تا 2016 میلادی مطابق با 1354 تا 1395 شمسی:

همان طور که اشاره شد در طول ۹۰ سال فعالیت ایران در صنایع فولاد دو گام مهم برای انتقال تکنولوژی و دانش فنی برداشته شده است که عبارتند از:

۱- تاسیس شرکت بین‌المللی مهندسی ایران (ایریتک) با مشارکت سازنده خارجی تجهیزات فولاد مبارکه (فولاد بندرعباس قدیم) یعنی ایتالیم پیانتی (اس ام اس).

۲- انعقاد قرارداد جهت کلیه دانش بهره‌برداری با شرکت ایلوا.

برنامه این دو فعالیت به‌طور خلاصه عبارتند از:

۱- تاسیس شرکت ایریتک، آموزش مهندسان ایرانی در محل شرکت در ایتالیا، حضور کارشناسان شرکت سازنده در شرکت ایریتک، واگذاری انجام مهندسی و ساخت بخشی از واحدهای مجتمع به ایریتک و سازندگان ایرانی را در بر داشت. از نتایج این اقدام می‌توان ادعا کرد که در حال حاضر بیش از ۴۰ سال است که شرکت ایریتک با شرکای خود ده‌ها پروژه نه تنها در صنعت فولاد بلکه در معدن و چوب و کاغذ و نفت و گاز را به ثمر رسانده و امروز در ایران کمتر شرکتی است که به دست پرسنل ایریتک تاسیس نشده یا مدیران ارشد آن در ایریتک تعلیم ندیده باشند. شرکت‌های پیمانکاری و سازندگان تجهیزات نیز اکثرا از طریق ایریتک شناسایی و راه برای حضور آنها در این صنعت باز شده است.

۲- قرارداد فولاد مبارکه با شرکت ایلوا برای انتقال دانش فنی بهره‌برداری، لازم به توصیف نیست. فولاد مبارکه حدود ۳۰ سال است که با این دانش این مجتمع را مدیریت و بهره‌برداری کرده و امروزه کمتر شرکتی در ایران است که از نیروهای فولاد مبارکه برای مدیریت امور خود بهره نبرده باشد.

۳- اگرچه در ذوب آهن اصفهان و مجتمع فولاد اهواز برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده تعریف نشده بود ولی امروزه نیروهای کارآمد این دو شرکت در امر بهره‌برداری در ایران و شرکت‌های منطقه و حتی در کشورهای دورتر از دانش و تجربه خود در این صنعت بهره می‌برند.

در اینجا به‌طور خلاصه به دستاوردهای شرکت ایریتک طی بیش از ۴۰ سال انتقال تکنولوژی دانش فنی به ایران اشاره می‌شود:

مهندسی کامل واحد آماده‌سازی اسلب و ساخت حداکثری تجهیزات در ایران در وزارت صنایع سنگین در طول دفاع مقدس، مهندسی کامل کارگاه مرکزی فولاد مبارکه، تاسیس دفتر جنوآ برای تایید نقشه‌ها و مدارک فنی،‌ کسب حق امتیاز برای مهندسی و ساخت میدرکس در ایران،‌ ایجاد شرکت برای توسعه نرم‌افزارهای صنعتی (شرکت ایریسا)،‌ ایجاد شرکت برای مدیریت بر تجهیزات و ماشین‌آلات سنگین (شرکت تامکو)،‌ انتقال دانش سرویس سنتر به ایران (فولاد متیل)،‌ کسب دانش فنی تکنولوژی میدرکس،‌ تربیت صدها مهندس طراحی و اجرای کارخانه‌های صنعتی،‌ تاسیس تعداد قابل توجهی شرکت‌های مهندسی از میان پرسنل شرکت ایریتک، به‌دست آوردن چند میلیارد دلار اعتبار برای اجرای پروژه‌ها و تاسیس شرکت در ایتالیا و آلمان برای تکمیل عملیات ایریتک در ایران (شرکت‌های ایراسکو و ایریکا) و ادامه همکاری با شرکت‌های خریدار شرکت قبلی ایتالیم پیانتی (شرکت SMS در ایتالیا و آلمان).

به این ترتیب هم اکنون می‌توان ادعا کرد که در ایران نیز انتقال تکنولوژی و دانش فنی به‌طور وسیعی رخ داده است و اگر به آن توجه و پرداخته شود می‌توان الگوی راهبردی مناسبی از آن به‌دست آورد.

استمرار همکاری شرکت ایریتک با دو موسس خود یعنی شرکت ملی فولاد ایران و شرکت ایتالیم پیانتی (اس ام اس) در چارچوب پروژه عظیم فولاد مبارکه با هدف انتقال تکنولوژی و دانش فنی بوده و ثمرات پرباری نیز از خود به‌جا گذاشته است. امروز و در ادامه راه شرکت اس‌ام‌اس همچنان درصدد تقویت این ارتباط بوده ولی دو موسس داخلی شرکت ایریتک با محصور بودن در قوانین دست و پا گیر و دور افتادن از اهداف اولیه‌شان، از این دستاورد خود فاصله گرفته‌اند اما مدیران و کارکنان ایریتک با عشق و ایمان هنوز به راه خود ادامه می‌دهند و به بذل توجه نهاد مادر تخصصی خود (ایمیدرو) امیدوارند.