کاوه زرگران
دبیرکل کانون انجمن‌های صنایع غذایی ایران

هرچه اتفاقات بین‌المللی فرصت‌های بیشتری پیش روی ما می‌گذارد، کمتر فرصت بهره برداری پیدا می‌کنیم. استفاده نکردن از موقعیت‌های اقتصادی بین‌المللی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. مسائل سیاسی همواره در کشور ما از اولویت بالاتری نسبت به مشکلات اقتصادی برخوردار بوده و دولتمردان ایران هنوز به درستی به قدرتی که می‌توان با ابزارهای اقتصادی به دست آورد، پی نبرده‌اند. بنگاه‌های صنعتی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. با وجود ظرفیت‌های بالای تبدیل و فرآوری مواد کشاورزی که در کشور وجود دارد، به دلیل نبود برنامه‌ریزی در استفاده صحیح از این پتانسیل‌ها، ظرفیت تولیدی شکل گرفته با نیازهای بازار مطابقت درستی ندارد. به عبارت دیگر، حجم بالای ظرفیت‌های تولیدی بدون بازارسازی مناسب در داخل و خارج کشور ایجاد شده است که لزوم توجه بیشتر و اتخاذ سیاست‌هایی در جهت استفاده کارآتر از این ظرفیت‌‌ها را طلب می‌کند.

اکنون نیز به دنبال اختلافات سیاسی ایجاد شده بین کشور قطر و کشورهای عربستان، امارات، بحرین و مصر بار دیگر این فرصت اقتصادی در اختیار ایران قرار گرفته و آزمونی دیگر برای محک تدبیر ایرانیان محسوب می‌شود. این چهار کشور روابط اقتصادی و سیاسی خود را به‌طور کامل با قطر معلق کرده‌اند که به دنبال این اقدام این کشور عملا از سوی کشورهای همسایه (بحرین، امارات و عربستان) محاصره شده و تنها از طریق آب‌های بین‌المللی و آب‌های منطقه‌ای ایران می‌تواند با جهان خارج ارتباط برقرار کند. در این بین ایران به دلیل همسایگی نزدیک‌ترین کشور به قطر است. مرز زمینی عربستان و قطر تنها راه زمینی برای ورود مواد غذایی به این کشور است که در پی تنش اخیر از سوی عربستان بسته شده است. قطر تنها یک مرز زمینی دارد که با بسته شدن آن عملا تبدیل به یک جزیره شده است. آمارها نشان دهنده آن هستند که در سال 2015 قطر بیش از 3 میلیارد و 323 میلیون دلار واردات محصولات کشاورزی و غذایی داشته است. چهار کشور عربستان، امارات، مصر و بحرین از صادرکنندگان مواد غذایی و کشاورزی به قطر هستند که عربستان در این بین با سهم 526 میلیون دلاری از این بازار بیشترین سهم را از واردات مواد غذایی این کشور در اختیار دارد. عمده اقلام غذایی وارداتی قطر از این کشورها فرآورده‌های لبنی، گوشت و فرآورده‌های گوشتی، بیسکویت، سبزیجات خوراکی، میوه، آجیل و آبمیوه است. این در حالی است که این کشورها خود در بسیاری از موارد تولیدکننده این محصولات نیستند و در این بازار نقش واسطه دارند. کشور ما تقریبا در تولید همه این اقلام غذایی نه تنها به خودکفایی رسیده بلکه قادر است بازار قطر را نیز تامین کند. از این رو ما ظرفیت‌های بسیار خوبی برای تامین مواد غذایی مورد نیاز قطر در داخل داریم. شرایط دست به دست هم داده‌اند و ایران را به یکی از گزینه‌های ایده‌آل برای جایگزین کردن طرف تجاری در واردات مواد غذایی تبدیل کرده‌ است.

هدف از اتخاذ چنین سیاست‌های اقتصادی سوء استفاده از تنش موجود و حتی دامن زدن به آن نیست. بلکه این فرصت‌ محکی دوباره برای تدبیر اقتصادی و استفاده از فرصت‌های تجاری برای ایران است که در گذشته از آن سربلند بیرون نیامده است. فرصت اقتصادی که اختلافات اخیر بین روسیه و ترکیه در اختیار ایران گذاشته بود و ایران می‌توانست از بازار بزرگ روسیه سهم بیشتری به دست آورد، از بین رفت. سهم ایران از واردات 27 میلیارد دلاری مواد غذایی روسیه، تنها 152 میلیون دلار بوده است که به هیچ عنوان رقم قابل قبولی نیست. فرصتی که تنش سیاسی میان روسیه و اتحادیه اروپا در اختیار بازار ایران قرار داده بود نیز یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های صادراتی تاریخ ایران بود که با مدیریت ضعیف و عدم برنامه‌ریزی صحیح از دست رفت. عملکرد ضعیف ایران در به‌دست آوردن سهمی از بازار مواد غذایی عراق نیز از دیگر نمونه‌های این فرصت‌سوزی‌هاست. به رغم تعاملات سیاسی بسیار بالایی که در سال‌های اخیر بین ایران و عراق در جریان بوده است، کشور ما نتوانسته از این روابط در جهت بهبود روابط اقتصادی با این کشور استفاده کند و سهم بسیار اندکی در واردات مواد غذایی عراق دارد و میدان را به نفع رقیب خالی کرده است.

افراد مسوولی که با بی‌تدبیری سبب از دست رفتن این بازارها شدند دیگر مورد اعتماد نیستند. اکنون زمان آن رسیده است که دولت به‌عنوان متولی اقتصاد در ایران به بخش خصوصی اعتماد کرده و نقش تسهیل‌کننده فعالیت بخش‌خصوصی را در این قبیل فرصت‌ها ایفا کند. کشور قطر نیز یقینا از اتفاقات اینچنین درس گرفته و بعد از این در پی متنوع‌تر کردن تامین‌کنندگان مواد غذایی خود خواهد بود. ایران نیز باید به‌عنوان همسایه استراتژیک قطر از این فرصت نهایت بهره را ببرد. در این بین دولت باید با سیاست‌هایی از قبیل تخصیص یارانه حمل‌ونقل یا پرداخت هزینه حمل، از بخش خصوصی حمایت کند و بودجه‌ توسعه صادرات را افزایش دهد. ایران مشکلی از بابت تولید این اقلام خوراکی ندارد و تنها هزینه حمل است که قدرت رقابتی ایران را پایین می‌آورد. مسوولان در گذشته به رغم نشست‌ها و جلسات فراوان نتوانستند از فرصت‌های ایجاد شده استفاده کنند و خروجی بسیار پایینی داشتند. اما با توجه به وضعیت حساس اقتصادی کشور لزوم توجه به این فرصت‌ها و اتخاذ سیاست‌های کارآمد بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.