آیا رشد دلار به بازیگران بازار پول کمک می‌کند؟
اثر نوسان ارزی بر ترازنامه بانک‌ها
اهمیت سپرده‌‌‌های ارزی برای بانک‌ها
سپردهپذیری یکی از خدماتی است که بانک‌ها از گذشته‌‌‌های دور تاکنون ارائه داده و به کمک آن ابزارهای سیاستی بسیاری ابداع شده است. سپرده‌‌‌ها در بانک‌ها علاوه بر اینکه از امنیت مناسبی برخوردارند، موجب می‌‌‌شوند تا نقدینگی در دست مردم کاهش یافته و با سرمایه‌گذاری‌‌‌های بانک، به سمت افرادی که نیازمند نقدینگی هستند حرکت کنند. درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری سپرده‌‌‌ها یا سود ناشی از وام دادن آنها، بخش اعظمی از درآمد بانک‌ها را تشکیل می‌دهد و به همین منظور جذب سپرده بیشتر یکی از اولویت‌‌‌های بانک‌ها محسوب می‌شود.
سپرده‌‌‌گذاری در بانک‌ها شامل انواع ارزهاست، یعنی حتی ارزهای خارجی را نیز دربرمی‌گیرد. این نهادهای مالی برای تامین مالی اموری که به ذخیره ارزهای خارجی نیاز دارد، باید به جذب سپرده‌‌‌های ارزی بپردازند. در کشور ما، به دلیل اعمال تحریم‌‌‌های گوناگون و همچنین تقاضای سفته‌‌‌بازی بالا برای ارزهای خارجی، دستیابی به این‌گونه دارایی‌‌‌ها برای نیازمندان اصلی آن مانند تولیدکنندگان سخت‌‌‌تر است. بنابراین جمع‌‌‌آوری ارزهای خانگی یکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند جریان ارزها را به سمت نیازمندان اصلی آن هدایت کند.
بانک‌ها با جذب سپرده‌‌‌های ارزی، نقدینگی موردنیاز خود برای امور اعتباری ارزی را تامین می‌کنند. باتوجه به تحریم‌‌‌ها و سختی تامین ارز موردنیاز برای بانک‌ها، سپرده‌‌‌های ارزی می‌توانند کمک شایانی در این حوزه باشند. علاوه بر این، جمع‌‌‌آوری ارزهای خانگی می‌تواند نوسانات بازار ارز را نیز کنترل کند. در بیشتر کشورها، ارزش ارزها نسبت به یکدیگر در بازار تبادل ارزهای خارجی یا فارکس صورت میگیرد. این بازار یک بازار جهانی بوده که معامله‌‌‌گران بسیاری به آن دسترسی داشته و همین موضوع عمق بازار را افزایش داده و به دلیل وجود تعداد بالای مشارکت‌‌‌کنندگان بازار، قیمت ارزها کمتر تحت‌تاثیر هیجان‌‌‌ها قرار میگیرد.
اما در کشور ما، به دلیل وجود تحریم‌‌‌ها، امکان قیمت‌گذاری ارزها در بازار فارکس وجود ندارد و همین موضوع ارزش‌‌‌گذاری ارزهای داخل کشور را پیچیده‌‌‌تر می‌کند. علاوه بر این موضوع، بازار عمق کمی داشته و بازیگران آن محدود است بنابراین بیشتر از ارزهای حاضر در بازار فارکس تحت‌تاثیر هیجانات قرار می‌‌‌گیرند. معمولا در شرایطی که احساسات نسبت به یک موضوع خاص مانند مذاکرات برانگیخته می‌شود، نوسانات افزایش پیدا کرده و عملکرد معامله‌‌‌گران مبتدی بدون درنظر گرفتن شرایط صحیح سرمایه‌گذاری و معامله ارزها موجب افزایش نوسانات بازار می‌شود. بنابراین کاهش گردش ارزهای خارجی می‌تواند یکی از عوامل موثر در ثبات ارزش ارزهای خارجی باشد.
علاوه بر این موضوعات، نگهداری اسکناس‌‌‌های خارجی این دارایی‌‌‌ها را در معرض مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار می‌دهد. خطراتی از جمله آتش‌‌‌سوزی، تخریب محل نگهداری، سرقت و حتی استهلاک خود اسکناس از جمله مخاطراتی است که نگهداری اسکناس در منازل را تهدید می‌کند. بنابراین سپرده‌‌‌گذاری در بانک‌ها می‌تواند این دارایی را از نابودی نجات دهد.
سپرده‌‌‌گیری ارزی در بانک‌ها
بانک‌ها برای جذب سپرده‌‌‌های ارزی معمولا از متداول‌‌‌ترین ابزار خود یعنی نرخ سود سپرده استفاده می‌کنند. آنها با تقاضای یک ارز خاص از سوی مشتریان و همچنین منابع در دسترس خود، نرخ بهره مناسب را برای جذب سپرده‌‌‌های ارزی انتخاب کرده و به نوعی باتوجه به نرخ سود، بایکدیگر در جذب دارایی‌‌‌های ارزی رقابت می‌کنند. علاوه بر این موضوع، بانک‌ها تسهیلات ویژه را هم برای سپردهگذاران در نظر خواهند گرفت تا بتوانند آنان را بیشتر نسبت به سپرده‌‌‌گذاری تشویق کنند. در ایران، بانک‌ها خدمت سپرده‌‌‌های ارزی را برای سه ارز دلار، یورو و درهم ارائه می‌دهند.
تجربه سپرده‌‌‌های ارزی در ایران
در سال 1391 پس از بروز شوک ارزی و افزایش قیمت دلار در بازار آزاد بانک مرکزی اقدام به جذب دلارهای خانگی کرد. اما روند بازپرداخت سپرده‌‌‌های ارزی نه‌‌‌تنها موفقیت‌آمیز نبود بلکه منجر به بروز نا‌اطمینانی مردم برای مشارکت در چنین سپرده‌‌‌گذاری‌‌‌هایی شد. دلیل این امر آن بود که پس از افزایش قابل‌توجه نرخ ارز نه‌‌‌تنها دلارهای خانگی به سپردهگذاران بازنگشت، بلکه معادل ریالی آن بر اساس نرخ ارز دولتی که به صورت قابل‌توجهی پایین‌‌‌تر از نرخ بازار آزاد بود بازگردانده شد. بنابراین دارایی سپردهگذاران نه‌‌‌تنها در برابر نوسانات نرخ ارز محافظت نشد، کاهش ارزش ریال در آن دوره باعث شد که سپردهگذاران ارزی متضرر شوند. این تجربه باعث شد فضای نا‌اطمینانی در این گونه سپرده‌‌‌گذاری‌‌‌ها حاکم شده و تضمین‌‌‌های بعدی مسوولان برای سپرده‌‌‌گذاری‌‌‌های این چنینی مورد قبول واقع نشود.
چندسال پس از این اتفاقات در سال 1397، پس از نوسانات مجدد نرخ ارز بانک مرکزی شرایط بهتری را برای جذب دلارهای خانگی ایجاد کرد و متعهد شد که اصل سپرده‌‌‌های ارزی به همراه سود آنها بازگردانده خواهد شد. سود تعیین‌شده برای دلار 4 درصد، برای یورو 3درصد و برای درهم 2درصد اعلام شد تا به صورت سالانه پرداخت شود. اما سپردهگذاران پس از چندی مدعی شدند که در بازپسگیری وجوه خود با مشکل مواجه شدند. بانک‌ها تمایل داشتند معادل ریالی ارزها را بازپس بدهند، در صورتی که سپردهگذاران خواهان بازپسگیری ارز خود به همراه سود تضمین‌شده بودند. هرچند که بسیاری موفق به دریافت ارزهای خود شدند اما در مورد دریافت سود با مشکل مواجه شدند. همین اتفاقات بار دیگر باعث ایجاد فضای نا‌اطمینانی در سپرده‌‌‌گذاری‌‌‌های ارزی شد.
تاثیر قیمت ارز بر سپرده‌‌‌های ارزی
با افزایش و نوسان قیمت ارز، تقاضای سوداگری و نوسان‌گیری در بازار نسبت به تقاضای سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد. در نتیجه مردم ترجیح می‌دهند به‌جای آنکه ارز در دست خود را برای سرمایه‌گذاری میان‌‌‌مدت و بلندمدت در سپرده‌‌‌های بانکی قرار دهند، این دارایی را به‌صورت نقد نگهداری کرده تا در زمان نیاز بلافاصله اقدام به فروش آن کنند. این موضوع سپرده‌‌‌گیری ارزی از بانک‌ها را به‌دنبال خواهد داشت. این موضوع مشکلات بانک را هم در اعطای تسهیلات ارزی به بخش تولید افزایش خواهد داد و همچنین می‌تواند از دو جهت پرداخت سود سپرده‌‌‌های ارزی و حتی اصل سپرده‌‌‌ها را با مشکل مواجه کند. موضوع اول آنکه افزایش قیمت ارز می‌تواند به بخش تولید آسیب زده و با تغییرات درآمدی بخش تولید، مشکلات آنان را برای تهیه ارز و بازپرداخت اقساط خود افزایش دهد. از طرف دیگر با عدم‌تمایل به سپرده‌‌‌گذاری در بانک‌ها، در کنار عدم‌بازپرداخت اقساط وام‌‌‌ها، بانک منابع کافی برای تامین ارز سپردهگذاران نداشته باشد.
بر اساس صورت‌های مالی بانک‌های بورسی، بانک‌هایی که خدمات ارزی ارائه می‌‌‌دادند به‌طور کلی موفق به جذب حدود 8/ 20 میلیون دلار از انواع ارز در سپرده‌‌‌های بلندمدت ارزی شده‌‌‌اند (در این محاسبه، میانگین قیمت معاملاتی دلار در دی ماه حدود 37هزار تومان در نظر گرفته شده است). تا پایان دی ماه هم مجموعا 2/ 4 میلیارد دلار ارز در سپرده‌‌‌های بلندمدت ارزی وجود داشته است.
تسعیر ارز، مسیر گریز از ناترازی
به‌رغم آسیب‌‌‌هایی که ذکر شد، افزایش قیمت ارز هرچند ممکن است برای بانک مشکلاتی به وجود آورد، ولی همزمان می‌تواند سودده هم باشد. بسیاری از بانک‌ها از افزایش قیمت ارز با کمک نرخ تسعیر ارز ناترازی ترازنامه خود را رفع خواهند کرد. بانک‌های بسیاری در ایران از دارایی‌‌‌های خارجی برخوردارند که بیشتر شامل برخی شعب و همچنین برخی دارایی‌‌‌های بلوکه‌شده می‌شود. هر چند که بانک‌ها کنترلی بر این دارایی‌‌‌ها ندارند، اما به پشتوانه همین دارایی‌‌‌ها که ارزش ریالی آنها به دلیل افزایش نرخ ارز هرساله افزایش می‌یابد، اقدام به رشد ترازنامه خود می‌کنند. البته باید با انتشار صورت‌های مالی سالانه سال 1401 دید که با توجه به سیاست کنترل رشد ترازنامه، بانک‌ها چقدر توانسته‌‌‌اند از این قابلیت استفاده کنند.
