تیغ دولبه چهارباغ اصفهان

سرگردانی گذر تاریخی اصفهان

بیش از۴۰۰سال قبل و زمانی‌‌‌که اروپا درگیر جهان صنعتی خود بود، «شیخ بهایی» شهری بنا نهاد که همان زمان در دنیا مشهور شد. از لابه‌لای کتب قدیمی که توسط جهانگردان اروپایی نوشته شده است می‌توان حیرت، شگفتی و شوق دیدار چنین شهری را مشاهده کرد. صفویه برای اصفهان پیوست‌‌‌های اقتصادی، گردشگری، علم و دانش، فرهنگ و جامعه در نظر گرفته بود و همه آنها در یک نگاه، «چهارباغ» را به رخ می‌‌‌کشید.

اصفهان، یکی از نمونه‌‌‌های انگشت‌شمار از شهرهایی است که سیر تحولات شهرسازی آن در طول تاریخ بدون وقفه و به صورت پیوسته استمرار داشته است. در میان‌دوره‌‌‌های مختلف تاریخی اصفهان، دوران صفویه به دلیل ایجاد نگرش نو به شهر و مفاهیم شهری و آفرینش گونه‌‌‌های جدیدی از فضاهای شهری، از اهمیت والایی برخوردار است. در این دوران برای اولین بار سه مفهوم، «شهر»، «باغ» و «خیابان» درکنار هم و به صورت همزمان تجربه شد. تجربه‌ای که درنهایت ایجاد «باغ شهر اصفهان» را در پی داشت. قاجاریه اما این برند را در هم کوبید و پهلوی، حدود هفت دهه قبل، چهارباغی تجاری و تفرجگاهی گران خلق کرد.

حدود۳۰سال قبل، تیم مدیریت شهری وقت اصفهان با هدف احیای چهارباغ، کلنگ ارگ «جهان‌‌‌نما» را زمین زد. از دهه۷۰تا۹۰تخریب بدنه شرقی و بازسازی آن به سبک سلجوقیه اتفاق افتاد و تمام بدنه چهارباغ در طرح احیای این گذر قفل شد. بازگشت چهارباغ صفوی ‌‌‌اما به دلایلی به تعویق افتاد تا در میانه دهه۹۰با شعار«سه‌شنبه‌‌‌های بدون خودرو» تصمیم مدیریت شهری برای تبدیل چهارباغ عباسی به پیاده‌‌‌راه، علنی شود. هیاهوی مترو و بیل‌‌‌های مکانیکی، چهارباغ را به روی خودروها بست و سرانجام آنچه به شورای پنجم رسید، به هیچ چیز شبیه نبود. شورای پنجم به جای پیاده‌‌‌راه از عنوان «گذر فرهنگی» استفاده کرد تا پای رویدادهای مختلف موسیقی، تئاتر، نقاشی و... به این گذر باز شود. مدیریت شهری دوره ششم، برگزاری رویدادهای مذهبی و سیاسی را پررنگ کرده است و حالا چهارباغ تکلیف خود را نمی‌‌‌داند. مردم اما مسیر خود را می‌‌‌روند و مغازه‌‌‌ها هم راه دیگری را انتخاب کرده‌‌‌اند. این بلاتکلیفی در حالی اتفاق می‌‌‌افتد که بیش از نیمی از هتل‌‌‌های موجود در چهارباغ پذیرای توریست‌‌‌هایی هستند که برای دیدن این گذر تاریخی آمده‌‌‌اند.

بدون شک برگزاری تعزیه‌‌‌ای حرفه‌‌‌ای و مستند و روضه‌‌‌ای سنتی درصحن چهارباغ به گونه‌‌‌ای که احترام دین و حضرت اباعبدالله حفظ شده و بزرگ‌ترین واقعه اسلام هم به خوبی تبیین شود، می‌تواند توریست‌‌‌هایی که در آن سوی مرزها با تبلیغات منفی و ضد اسلامی مواجه شده‌‌‌اند را به خوبی جذب کند و ماه محرم بهترین فرصت برای ترویج دیپلماسی فرهنگی و اسلامی در این منطقه جغرافیایی تاریخی است.

گویا مدیریت شهری خوابی جدید برای چهارباغ دیده و آن‌طور که محمدعلی سمیعی، مدیر پروژه چهارباغ عباسی به «ایسنا» گفته، قرار بر پیرایش این گذر است. او می‌‌‌گوید: برنامه‌‌‌ای که شهرداری اصفهان برای چهارباغ عباسی در دستور کار دارد پیرایش ضلع غربی و شرقی چهارباغ است. جمع‌‌‌بندی معاونت شهرسازی و معماری و سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در زیباسازی کالبدی چهارباغ، پیرایش شهری است، به این معنا که دست به بافت نزنیم. برعکس اتفاقی که در بدنه‌سازی ضلع شرقی افتاد و از آن نتیجه نگرفتیم.

مصطفی بهبهانی، رئیس وقت سازمان نظام مهندسی اصفهان که همزمان عضو شورای شهر نیز بود، در سال‌هایی که زمزمه پیاده‌راه شدن چهارباغ مطرح شد، اعلام کرد که این خیابان، از طرح‌‌‌های ویژه طرح تفصیلی اصفهان است که مشاوران و کارشناسان امر باید در قدم‌‌‌های کارشناسی به جزئیات آن پرداخته و طرح چهارباغ را تهیه کنند.

چهارباغ، تفرجگاه است

مدیر پروژه چهارباغ اما از این گذر تاریخی با عنوان «تفرجگاه» یاد می‌کند: چهارباغ در دوره صفوی توسط شیخ بهایی تاسیس شد و از همان زمان تفرجگاه شهری بود. مردم آن زمان هم می‌‌‌آمدند تا از فضای شهری خارج شوند و بتوانند کنار رود وسط چهارباغ بنشیند و استراحت کنند.

سمیعی درپاسخ به «ایسنا» که به تعداد زیاد اغذیه فروشی‌‌‌های موجود در چهارباغ انتقاد می‌کند، می‌‌‌گوید: این بافت است که تعیین می‌کند مالکان به سمت چه فعالیتی بروند و ما نمی‌توانیم در بافت تاثیر بگذاریم، اتفاقا هر کجا هم که دخالت کرده‌‌‌ایم کارمان نتیجه خوبی نداشته است، بنابراین باید بگذاریم بافت خودش مشخص کند که چه فعالیت صنفی در آن شکل بگیرد. در دورانی اینجا گردشگری رواج داشته، یک دوران میراث فرهنگی، یک دوران کتاب‌‌‌فروشی‌‌‌ها رونق داشته و حالا هم اغذیه‌‌‌فروشی‌‌‌ها. اما ما نمی‌توانیم دخالت کنیم و باید بگذاریم خود بافت و مردم تصمیم بگیرند چه می‌‌‌خواهند. مردم هر دوره مشخص می‌کنند چه انتظاری از بافت شهری دارند.

«چهارباغ» برای آنکه چهارباغ باقی بماند به پیوست‌‌‌های گردشگری، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و برگزاری رویدادهای مناسب مذهبی وهنری نیاز دارد و اگر چنین امری محقق شود می‌توان به عنوان یک برند شهری، جهانی و سرمایه نمادین از آن یاد کرد.  مراکز خرید به عنوان یک مکان عمومی که می‌تواند بیشترین رفت و آمد را ایجاد کند، در برندسازی نقش مهمی دارند. بسیاری از شهرهای دنیا در برندسازی از این مشخصه استفاده می‌کنند چرا که علاوه بر بعد تجاری و مالی برای شهر، در جذب گردشگر هم نقش مهمی دارد.  از آنجا که کلمه «چهارباغ» هنوز یک واژه تاریخی جهانی است، کافی‌ست رونقی در‌ شأن یک مکان تاریخی را به این گذر بازگرداند و در گام نخست، باید نوعی دگرگونی در فضای این خیابان و حتی پاساژهای موجود رخ دهد. تاکید بر کاربری‌های نوین و برون‌گرایی آنها مانند کافه‌‌‌های متعدد، ایجاد فضاهای اسکان، گردشگری، توریستی و هنری و مذهبی، می‌تواند منشأ درآمد شهرداری و بهره‌‌‌وری مردم از فضای بیرون فروشگاه‌‌‌ها و عرضه مواد خوراکی باشد. کاری که باعث فرصت تامل و مکث در فضا و برخوردهای اجتماعی مناسب هم خواهد شد.  شهرسازان معتقدند که در احیای چهارباغ عباسی باید از رویکرد باز «زنده‌‌‌سازی» استفاده کرد اما در این مسیر، بازگشت بی‌چون و چرا به گذشته الزامی نیست. به عبارت دیگر، چهارباغ علاوه بر اینکه نقش امروزی خود را در شهر ایفا می‌کند، باید هویت تاریخی خود را نیز حفظ کند.