امروزه اکتشافات به حلقه مفقوده صنعت معدن ایران تبدیل شده ‌‌است. درحالی که ایران کشوری معدن‌‌خیز است و ۷ درصد از ذخایر معدنی جهان را در خود جای‌‌ داده‌‌ است، تا مدت‌ها قبل برنامه‌‌ مدونی برای رفع این معضل وجود نداشت. یکی از دلایل ضعف اکتشافات، مستهلک بودن ماشین‌‌آلات هستند. سال گذشته ناصر تقی‌‌زاده مدیرعامل چادرملو و اردشیر سعدمحمدی مدیرعامل وقت شرکت ملی مس از واردات ماشین‌‌آلات جدید به کشور خبر دادند.

طی روزهای اخیر آمار دقیق‌‌تری از ورود این ماشین‌‌آلات به کشور منتشر شده است. به گزارش ایمیدرو؛ طبق برنامه‌های سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی، در راستای اجرای برنامه‌های توسعه‌‌ای در حوزه اکتشاف، تعداد ماشین‌‌آلات حفاری خریداری شده طی سال‌های ۹۹ تا ۱۴۰۱ به ۱۰۷ دستگاه رسیده ‌‌است. در این برنامه‌‌ریزی تاکنون ۴۴ دستگاه حفاری وارد کشور شده است.۱۵  شرکت و مجموعه فعال در حوزه صنعت و معدن همچون صنایع ملی مس، چادرملو، گل‌گهر، توسعه معادن و فلزات، سرمایه‌‌گذاری غدیر، هلدینگ باما و وزارت دفاع اقدام به خرید این ماشین‌‌آلات کرده‌‌‌اند. به نظر می‌‌رسید این اقدام، گامی بلند در راستای تحقق اهداف صنعت معدن کشور باشد. اما باید خاطرنشان کرد هنوز با ایده‌‌آل‌‌های مدنظر فاصله زیادی وجود دارد.

مدیریت و برنامه‌‌ریزی، شاه‌‌کلید قفل اکتشافات

مدیریت جزیره‌‌ای و نبود مدیریت یکپارچه از دیگر معضلات این‌‌ بخش است. برای انجام پروژه اکتشاف در یک معدن باید همزمان از چندین بخش دولتی مجوز اخذ کرد. سازمان محیط زیست، وزارت صمت و سازمان انرژی اتمی که در تعیین تکلیف پهنه‌های معدنی صاحب اختیار هستند، از همین دست بخش‌های دولتی‌اند که برای اخذ مجوز باید رضایت هر سه ارگان را جلب کرد.

شرکت چادرملو دو سال پیش با هدف انجام اکتشاف واقعی «واحد اکتشاف» را تاسیس کرد که با هدف انجام اکتشافات علمی، دقیق و سیستماتیک آغاز به کار کرد و با خرید ۸ دستگاه حفاری از خارج از کشور در سایت چادرملو اکتشاف ژرف آغاز شد.

در همین راستا «دنیای اقتصاد» برای بررسی چالش‌‌های اکتشافات با دکتر بزرگمهر غفرانی مدیر ارشد اکتشافات چادرملو گفت‌وگو کرده است.

پازل چند‌تکه اکتشاف

وی در پاسخ به این سوال که روش جامع اکتشافات شرکت‌‌های معدنی در ایران چیست، گفت: در صنایع معدنی متاسفانه روش مشخص و برنامه خاصی نداریم. این اتفاق هم چندین دلیل دارد. اول اینکه ایران سال‌های سال است که تحت تحریم است. به همین دلیل، روش‌های نوین اکتشاف و ماشین‌‌آلات به راحتی وارد کشور نمی‌شوند. مانند اکتشافات ماهواره‌‌ای که با تجهیزات به روز و با دقت بسیار بالا انجام می‌‌پذیرد. ما هنوز هم از روش‌هایی استفاده می‌کنیم که ۵۰ تا ۷۰ سال‌‌گذشته یوگسلاوی و آمریکا از آن استفاده می‌کرده‌‌اند.

دکتر بزرگمهر غفرانی سپس به این نکته اشاره کرد که ماشین‌‌آلاتی‌‌ که وارد کشور شده‌‌اند تنها یک تکه از پازل چند‌تکه اکتشافات هستند و افزود: نباید صرفا به واردات ماشین‌‌آلات تکیه کرد. این ماشین‌‌آلات فقط وظیفه حفاری را بر عهده دارند نه بیشتر از آن. در حالی که اکتشاف چندین مرحله دارد که فقط بخشی از آن مربوط به حفاری است. نخستین مرحله یافتن زمین مناسب حفاری‌‌است. نمی‌توان هر محدوده‌‌ای را حفاری کرد. اکتشاف نیاز به تکنیک و تکنولوژی پیشرفته دارد که ما از آنها تقریبا بی‌‌بهره‌‌ایم. البته نباید تحریم‌ها را مقصر تمامی مشکلات دانست. بخش معدن و صنایع معدنی داخلی نیز بنا به دلایلی کم‌‌کاری کرده ‌‌است که به آنها اشاره می‌کنم.

اکتشافات، به معنی توسعه معادن است

وی درپاسخ به این سوال که پروژه‌های اکتشافی چه تاثیری در ادامه حیات معادن دارند، گفت: شرکت‌‌های بزرگ دنیا با تبلیغات و توسعه توان ادامه حیات دارند. اکتشافات جزئی از برنامه‌های توسعه‌‌ای معادن محسوب می‌شوند. همان‌گونه که کارخانه‌ها تکنولوژی‌‌های روز را وارد کارخانه می‌کنند، مصرف برق را کم می‌کنند و... معادن نیز با اکتشاف، خود را توسعه می‌دهند. متاسفانه معادن برای اکتشاف هزینه نمی‌کنند. درباره هزینه اکتشاف نیز باید به این نکته اشاره کرد که بعضا سود واقعی معادن از سود اعلامی کمتر است. در حالی که نباید فراموش کرد هزینه اکتشافات مغفول مانده ‌‌است. اگر معادن به اکتشاف که وظیفه بدیهی آنهاست بپردازند بخشی از آن سود را باید به این موضوع اختصاص دهند. از آنجاکه عملیات اکتشاف پر‌هزینه ‌‌است معادن از انجام آن سرپیچی می‌کنند در حالی که رسیدن به سود بیشتر و توسعه معدن پس از انجام دقیق اکتشافات برای معادن حتمی خواهد بود.

مدیر ارشد اکتشافات چادرملو در ادامه عنوان کرد: مشکل دیگر عدم توجه به هزینه‌های اکتشافی در قیمت‌‌گذاری محصولات زنجیره است. مثلا قیمت کنسانتره سنگ آهن ۱۶درصد قیمت فروش در بورس کالا (اعلامی در کدال) شمش فولاد خوزستان بود. برچه اساسی این نسبت، ۱۶ درصد بود؟ آیا سیاستگذاران اصلا برای اکتشافات اهمیتی قائل بوده‌اند؟ قطعا نبوده‌‌اند. در این وضعیت اگر معادن پروژه‌های اکتشافی را دنبال کرده و برای این عملیات هزینه‌‌ می‌کردند، منجر به ضرر مالی برای‌‌ آنها می‌شد. به همین دلیل معادن برای دوری از ضرر و زیان به‌طور کل برنامه‌های هزینه‌‌بر را متوقف می‌کردند چون اکتشاف بدون بودجه مناسب غیرممکن است. جالب اینجاست که دقیقا همان افراد تصمیم‌گیرنده برای قیمت‌‌ها و دستوری کردن نرخ، سال‌ها بعد شعار «باید به اکتشافات توجه شود» می‌‌دادند.

عدم اکتشاف چه مضراتی برای بخش معدن دارد؟

دکتر غفرانی سپس به این موضوع اشاره کرد که صادرکنندگان مجوز با عدم الزام معدن‌‌داران به ارائه اسناد اکتشافی تفصیلی‌‌تر چه ضربه‌‌ای به معادن کشور وارد می‌کنند و گفت: به‌طور مثال معادن کوچکی در کشور ثبت شده‌‌اند که از قضا کوچک نیستند چون در مرحله اکتشاف ضعیف عمل کرده‌‌اند. اتفاقی که می‌‌افتد این است که توده‌‌ بزرگی از ماده معدنی زیر رخنمون کوچک وجود دارد که نهان مانده است. پس از استخراج و فروش ماده معدنی کشف‌شده، به دلیل نسبت بالای باطله به سنگ آنقدر افزایش می‌‌یابد که دیگر توجیه اقتصادی ندارد که سنگ زیرین  را که اتفاقا ارزش بیشتری دارد استخراج کند. یعنی درآمد کسب‌شده، صرف باطله‌‌برداری برای رسیدن به سنگ اصلی خواهد شد. در این‌‌صورت معدن از‌‌ بین می‌‌رود. به نظر من قوانین معدن در بخش تحویل معدن باید تغییر کند. یعنی زمانی که گزارش اکتشاف اولیه را داریم، حتما بخواهیم که اکتشاف تفصیلی تا عمق‌‌های بالاتر نیز انجام شود. اگر این معدن ذخیره بالایی داشت شخصی که بهره‌‌برداری از آن را برعهده دارد، باید توان مالی بهره‌‌برداری از معدن را داشته باشد. اگر این رویه طی نشود اتفاقی که برای معادن سنگ آهن افتاده است برای تمامی معادن رخ خواهد داد. بسیاری از معادن کور‌‌ می‌شوند و با قیمت‌‌های امروز دسترسی به توده اصلی از نظر اقتصادی منطقی نخواهد بود.

با موضوعات بیان شده می‌توان دریافت که معمای اکتشافات به راحتی حل نمی‌شود. باید دید وزارت صمت برنامه‌‌ای برای حل این مشکل در نظر گرفته است یا نه.