خودروسازان ایرانی معمولا در مقابل حذف محصولات قدیمی‌ خود مقاومت نشان می‌دهند مخصوصا اگر این خودروها از فروش مناسبی برخوردار باشند. در این سال‌ها نیز بیشتر خودروهایی که حذف شدند یا به مرحله زیان‌دهی هنگفتی رسیدند یا اینکه تحت فشار نهادهای نظارتی از خط تولید خودروسازان خارج شدند. پیکان، پراید و پژو ۴۰۵ جی‌ال ایکس سه محصول پرفروش و پرتیراژی بودند که در این سال‌ها از خط تولید خودروسازان کنار رفتند، اما جانشین‌هایشان نتوانستند جای خالی آنها را آن طور که باید، پر کنند. به زودی نیز تیبا، پژو ۴۰۵ و سمند از خطوط تولید خودروسازان حذف خواهند شد، محصولاتی که بناست جای خالی‌شان یا از طریق تولید خودروهای جدید یا به واسطه افزایش تیراژ خودروهای موجود پر شود.

هرچند با کنار رفتن مدل‌های قدیمی، برآیند کیفی سبد محصولات خودروسازان افزایش یافته و از میزان زیان‌دهی آنها نیز کاسته شده، اما چون مدل‌های جایگزین نتوانستند از جنبه قیمت و فروش کارنامه‌ای شبیه قبلی‌ها به جا بگذارند، همواره این دغدغه وجود داشته که با حذف قدیمی‌ها، بخشی از مشتریان نیز از بازار کنار گذاشته شده‌اند.  از طرفی، خودروسازان نیز نتوانسته‌اند فروش بالای محصولات قدیمی ‌را با مدل‌های جایگزین تجربه کنند. تا همین چند سال پیش، اگر خودرویی قدیمی ‌حذف می‌شد، بیشتر ناشی از فشار نهادهای نظارتی و افکار عمومی ‌بود، اما طی یکی، دو سال گذشته، کنار گذاشتن این خودروها به نوعی داوطلبانه بوده است. ریشه این موضوع را نیز باید در زیان‌دهی خودروها جست‌وجو کرد، چه آنکه برخی محصولات با وجود تولید و فروش بالا، به دلیل سیاست قیمت‌گذاری دستوری، زیانی هنگفت روی دست خودروسازان گذاشته‌اند. از همین رو خودروسازها خود برای حذف آنها پیشقدم شده‌اند تا از زیان‌دهی فاصله گرفته و محصولاتی را جایگزین کنند که کمتر تحت تاثیر قیمت‌گذاری دستوری باشند.

وقتی تندر جای پیکان را نگرفت

خودروسازی ایران تا اوایل دهه ۸۰ از تنوع بسیار اندکی برخوردار بود، به نحوی که در آن دوران پیکان گل سرسبد این صنعت به شمار می‌رفت و بیشترین تولید و فروش را در اختیار داشت. این در حالی بود که در اواخر دولت اصلاحات یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات در خودروسازی کشور رخ داد و مسوولان وزارت صنعت جسارت به خرج داده و پیکان را کنار گذاشتند. پیکان اگرچه خودرویی محبوب به شمار می‌رفت و دارای بیشترین میزان تیراژ و فروش بود، با این حال به دلیل ایراداتی مانند مصرف سوخت بالا و آلایندگی زیاد و همچنین ضعف امکانات رفاهی (از جمله اینکه کولر نداشت) مدت‌ها از تاریخ انقضای آن گذشته بود و باید خیلی زودتر از اینها کنار گذاشته می‌شد. با این حال چون جایگزین مناسبی برای پیکان وجود نداشت، ایران خودرو‌یی‌ها نمی‌توانستند این محصول را که حکم گاو شیرده را برایشان داشت، حذف کنند. در نهایت اما عقد قرارداد پلتفرم مشترک ایکس ۹۰ و همچنین فشار سازمان محیط زیست سبب شد، پیکان در اردیبهشت ۸۴ از رده تولید خارج شود. قرارداد ایکس ۹۰ در اوایل دهه ۸۰ به امضا رسید و بنا بود از دل آن محصولی به اصطلاح ارزان به نام تندر-۹۰ با قیمتی کمتر از شش میلیون تومان تولید شود. این قیمت البته با احتساب یوروی ۹۰۰ تومانی محاسبه شده بود که با قیمت پیکان فاصله خیلی زیادی نداشت. از طرفی، ابتدا بنا بود تندر-۹۰ در ازای حذف پیکان، تنها در ایران خودرو تولید شود، چه آنکه در آن زمان سایپایی‌ها پراید را به عنوان محصولی نه چندان قدیمی ‌در اختیار داشتند. ایران خودرویی‌ها امیدوار بودند تندر-۹۰ بتواند جانشین شایسته‌ای برای پیکان باشد و گاو شیرده دیگری لقب بگیرد. این در حالی بود که اولا تندر-۹۰ به جای اینکه تنها در ایران خودرو تولید شود، مهمان پارس خودرو (شرکت زیرمجموعه سایپا) نیز شد و ثانیا قیمت آن، ارزان از آب در‌نیامد. طبق قرارداد باید سالی ۳۰۰ هزار دستگاه تندر-۹۰ در ایران تولید می‌شد، اما شرایط به شکلی دیگر پیش رفت. قرارداد ایکس ۹۰ از دید برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی‌ حکم ترکمانچای را پیدا کرد، ضمن آنکه برخی قصد داشتند با توقف این قرارداد، محصولی دیگر را به عنوان خودروی ارزان در کشور تولید کنند. مجموع این حواشی سبب شد تندر-۹۰ با تاخیری حدودا چهار ساله تولید شود و نتیجه آن، رشد قیمت تمام شده و دور ماندن از برنامه تولید بود. تندر-۹۰ سرانجام در سال ۸۶ به تولید رسید اما نه قیمت آن مطابق با برنامه‌ریزی‌ها از آب درآمد و نه تیراژش. بنابراین رویای جایگزینی ال-۹۰ با پیکان خیلی زود برای ایران‌خودرو و مشتریان بر باد رفت تا پروژه جایگزینی پیکان به نوعی شکست بخورد.

تیبا به گرد پراید نرسید

تندر-۹۰ تنها پروژه شکست‌خورده در حوزه جایگزینی محصولات قدیمی ‌(از جنبه قیمت و میزان تولید و فروش) محسوب نمی‌شود، چه آنکه در صنعت خودروی کشور نمونه‌های دیگری از این قبیل نیز در این سال‌ها وجود داشته‌اند. یکی از بارزترین این نمونه‌ها، به ماجرای حذف پراید و جانشینش -تیبا- مربوط می‌شود. سایپایی‌ها تابستان ۹۹ پراید را از خط تولید خود خارج کردند. پراید با توجه به اینکه از کیفیت مناسبی برخوردار نبود و نقش مهمی‌ در تلفات جانی و مالی ناشی از تصادفات و سوانح جاده‌ای داشت، خیلی زودتر از اینها باید از خط تولید خارج می‌شد. با این حال چون جایگزین مناسبی برای پراید وجود نداشت،  خروج آن به تاخیر افتاد و در نهایت سایپایی‌ها تابستان ۹۹ این محصول را حذف کردند.  هرچند فشار نهادهای نظارتی به خصوص سازمان ملی استاندارد با توجه به استانداردهای جدیدی که برای خودرو‌سازی کشور در نظر گرفت، نقش مهمی‌ در حذف پراید داشت، با این حال به نظر می‌رسد زیان‌ده بودن آن نیز در این ماجرا از نقش مهمی ‌برخوردار بوده است. داستان حذف پراید اما یک تفاوت بزرگ با ماجرای کنار گذاشتن پیکان داشت و آن به محصول جایگزین مربوط می‌شد. به عکس پیکان که جایگزین آن محصولی جدید در نظر گرفته شده بود، سایپایی‌ها از همان اول اعلام کردند جای خالی پراید را با افزایش تولید تیبا و ساینا پر خواهند کرد. هرچند تیبا  در حال حاضر پرتیراژترین خودروی کشور به شمار می‌رود، اما آمار تولید و فروش آن هرگز به حد پراید نرسید. از طرفی، تیبا با وجود اینکه در حال حاضر ارزان‌ترین خودروی داخلی به شمار می‌رود، نتوانست جای پراید را در حوزه قیمت پر کند، بنابراین در مجموع جانشین چندان مناسبی برای پرفروش‌ترین خودروی تاریخ ایران نبود.

جایگزین تیبا و ساینا؟

 تیبا در حال حاضر که دو سال از کنار گذاشتن پراید می‌گذرد، خود جزو گزینه‌های حذف قرار گرفته و سایپایی‌ها بنا دارند آن را تا چندی دیگر از خط تولید خود خارج کنند. همچنین گفته می‌شود حذف ساینا حداقل در مورد معمولی نیز جزو برنامه‌های دومین خودروساز بزرگ کشور است، خودرویی که خود از نسل تیبا محسوب می‌شود.

حال پرسش مهمی‌ که وجود دارد این است که با حذف تیبا و ساینا، سایپا قرار است چه محصولاتی را جایگزین آنها کند؟ آیا تجربه حذف پراید و پیکان تکرار خواهد شد؟ آن طور که مسوولان سایپا اعلام کرده‌اند، این بار قرار نیست حذف تیبا با محصولات فعلی جبران شود و صحبت از عرضه محصولی جدید است. طبق اعلام سایپا، این شرکت قصد دارد خودرویی به نام اطلس را جایگزین تیبا و تا حدی ساینای معمولی کند. اطلس گویا مدل بهینه شده و به روزتر کوییک به شمار می‌رود که هم از ظاهر بهتری برخوردار است و هم امکانات بیشتری دارد. اطلس به احتمال زیاد از سطح کیفی بالاتر و امکانات بیشتری نسبت به تیبا برخوردار است، اما جایگزینی آن با تیبا چندان نیز خالی از چالش نخواهد بود. تیبا در حال حاضر ارزان‌ترین خودروی تولید داخل به شمار می‌رود که همچنان بخشی از جامعه توانایی خرید آن را در این اوضاع گران بازار خودرو دارد. از آنجاکه اطلس با امکانات و کیفیت بهتر و بیشتر جایگزین تیبا خواهد شد،  قطعا از قیمت بالاتری نیز برخوردار است و به همین دلیل، نمی‌تواند در بخش قیمتی جانشین مناسبی برای تیبا باشد. سایپا البته محصولات دیگری را نیز در حال حاضر تولید می‌کند و همچنین چند خودرو هم در آب نمک خوابانده تا به وقتش عرضه کند، با این حال هیچ کدام از آنها از جنبه قیمتی نمی‌توانند جانشین تیبا شوند. طبعا وقتی تیبا در قالب سیستم قیمت‌گذاری دستوری ۹۰ میلیون تومان زیان می‌دهد (طبق ادعای سایپا)، اگر قرار باشد اطلس نیز با قیمت تیبا و تحت سیاست قیمت‌گذاری دستوری عرضه شود، زیان‌دهی نارنجی‌های جاده مخصوص همچنان ادامه خواهد داشت. این در حالی است که سایپایی‌ها می‌خواهند با عرضه اطلس (در ظاهر به نام جایگزین تیبا) آن را  از قیمت‌گذاری دستوری تا حد امکان دور نگه دارند و در نتیجه زیان کمتری را متحمل شوند. به عبارت بهتر، سایپایی‌ها امیدوارند قیمت اطلس از همان ابتدا رقمی ‌باشد که یا زیانی متوجه تولیدش نکند یا زیان‌دهی‌اش حداقل باشد.  نارنجی‌های جاده مخصوص اما در کنار تیبا گویا برنامه حذف ساینا را نیز در دستور کار قرار داده‌اند که البته به نظر می‌رسد این شرکت قصد دارد فعلا مدل معمولی ساینا را از رده خارج کند. ازآنجاکه ساینا در دیگر مدل‌ها قیمت بالاتری دارد، حذف مدل معمولی و افزایش تیراژ انواع دیگر این خودرو می‌تواند از حجم زیان‌دهی‌اش بکاهد. بنابراین خلأ ساینای معمولی پس از حذف، بیش از آنکه از ناحیه اطلس جبران شود، با مدل‌های آپشنال ساینا پر خواهد شد، مگر اینکه سایپایی‌ها تصمیم بگیرند به طور کامل تولید ساینا را متوقف کنند. در آن صورت، اطلس باید علاوه بر تیبا، جور ساینا را هم بکشد. 

اما دیگر خودروساز بزرگ کشور -ایران خودرو- نیز که دو سال پیش مدل جی ال ایکس پژو ۴۰۵ را حذف کرد، حالا قصد دارد به طور کامل به تولید ۴۰۵ خاتمه دهد. این شرکت البته طی سال گذشته تولید پژو ۲۰۶ تیپ ۵  را متوقف کرده و پیش‌تر نیز مدل‌های اتومات و صندوقدار این خودرو را کنار گذاشت. به نظر می‌رسد آبی‌های جاده مخصوص قصد دارند  تولید پژو ۲۰۶ را به طور کامل کنار بگذارند، خودرویی که سال‌ها از تولید آن در کشور می‌گذرد. اما چه محصولاتی قرار است جانشین پژو ۲۰۶ و پژو ۴۰۵ شوند؟ پژو ۴۰۵ یکی از محصولات پرفروش ایران‌خودرو در این سال‌ها بوده، با این حال این شرکت قصد ندارد محصولی جدید را پس از حذف جایگزین آن کند. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه ایران خودرویی‌ها فعلا خبری مبنی بر کنار گذاشتن پژو پارس اعلام نکرده‌اند، جای خالی ۴۰۵ به واسطه رشد تیراژ این محصول تا حدی جبران خواهد شد. البته خود پژو پارس نیز محصولی قدیمی ‌به شمار می‌رود و احتمالا چندی دیگر باید از رده تولید خارج شود، مگر اینکه استانداردهای موجود را تمام و کمال پاس کند. پارس در گذشته جزو محصولات  پر‌سود ایران خودرو بود و در حال حاضر نیز همچنان خودرویی نسبتا پر‌فروش به شمار می‌رود و ایران‌خودرویی‌ها فعلا میلی به حذفش ندارند. در مورد جانشین پژو ۲۰۶ نیز دو روایت مطرح است؛ یکی اینکه تیراژ از دست رفته آن به واسطه افزایش تولید پژو ۲۰۷ جبران خواهد شد و دیگر اینکه ایران‌خودرو قصد دارد فیس لیفت آن را جایگزین کند. هر یک از این دو روایت صحت داشته باشد، محصول جانشین پژو ۲۰۶ از قیمتی بالاتر برخوردار خواهد بود، بنابراین نه ۲۰۷ و نه ۲۰۶ فیس‌لیفت، هیچ‌کدام نمی‌توانند جای خالی آن را از جنبه قیمت پر کنند.  در کنار این محصولات اما ایران‌خودرو برنامه حذف سمند را نیز در نظر گرفته است. البته مشخص نیست ایران خودرویی‌ها تولید تمام مدل‌های سمند را متوقف خواهند کرد یا حذف این محصول تنها به مدل معمولی مربوط می‌شود. اگر تنها مدل معمولی سمند حذف شود، جای خالی آن به واسطه دیگر اعضای خانواده سمند تا حدی جبران خواهد شد، به نحوی که ایران خودرو بر تیراژ سورن می‌افزاید. این در حالی است که در صورت حذف کل خانواده سمند، جانشین این محصول، دنا است، دنایی که خود از نسل سمند محسوب می‌شود. دنا قیمت بسیار بالاتری نسبت به سمند دارد و به نظر می‌رسد زیان‌دهی آن نیز کمتر باشد. حتی این امکان هست که دنا از شمول قیمت‌گذاری دستوری خارج شود، بنابراین با حذف سمند و رشد تولید دنا (به عنوان محصول جایگزین) ایران خودرو زیان کمتری را از ناحیه تولید نسل سمند متحمل خواهد شد. البته ایران خودرویی‌ها محصولاتی جدید را برای تولید در نظر گرفته‌اند که بعید به نظر می‌رسد هیچ کدام از جنبه قیمت توانایی پر کردن جای خالی سمند را داشته باشند.