اثر کاهش پروژه‌های نفتی بر صنایع بالادستی
راه توسعه شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت
کاهش فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت در شرایطی است که ایران از نظر ذخایر اثبات‌شده نفت پس از کشورهای ونزوئلا، عربستان و کانادا در رتبه چهارم قرار دارد و ۹ درصد از ذخایر نفت جهان مربوط به ایران می‌شود.
برهمین اساس تشکیل و ایجاد شرکت‌های E&P در ایران ضروری است اما رشد این شرکت‌ها به تلاش آنها، سیاست‌های حمایتی و خواست حاکمیت وابسته است.
موانع شرکت‌های اکتشاف و تولید
شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند، اما مشکل اصلی آنها کاهش تولید و صادرات نفت است که به افت فعالیت این شرکت‌ها و گاه تعطیلی آنها منجر شده است.
البته نبود برنامه‌ای مدون و عزمی جدی از سوی بخش بالادستی برای به کارگیری ظرفیت شرکت‌های اکتشاف و تولید صنعت نفت هم از دیگر معضلاتی است که با آن مواجهند، درواقع اگر پروژه‌ای در صنعت نفت تعریف نشود نخستین تاثیر بر فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید است که این موضوع به تعدیل نیرو در این شرکت‌ها منجر می‌شود.
بوروکراسی گیج‌کننده برای عبور از مراحل متعدد که تنفیذ و اجرایی شدن قراردادها را زمان‌بر می‌کند، یکی دیگر از چالش‌های اصلی شرکت‌های اکتشاف و تولید است.
نبود سازوکارهای تامین مالی داخلی متناسب با قراردادها معضل بعدی در این حوزه است ضمن اینکه بانک‌ها با در نظر گرفتن ریسک قراردادهای بالادستی، از ارائه تسهیلات به این شرکت‌ها خودداری می‌کنند. اما مشکل دیگری که شرکت‌های خصوصی در امر اکتشاف و تولید نفت با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، تامین اعتبار لازم برای پروژه‌ها و نبود نقدینگی در صنعت نفت است، ضمن اینکه این شرکت‌ها در رقابت با شرکت‌های خارجی برای تامین مالی پروژه‌ها هم ناتوان هستند. جلال میرزایی، عضو کمیسیون انرژی در دوره دهم مجلس شورای اسلامی درباره مشکلات شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: شرایط بازار و قیمت نفت معمولا در فعالیت شرکت‌های اکتشاف نفت اثرگذار است و متغیر مهم و اصلی محسوب می‌شود. میرزایی ادامه می‌دهد: درآمریکا با پایین آمدن قیمت نفت، بسیاری از شرکت‌های حفاری که در مناطق آلاسکا نفت استخراج می‌کنند دچار مشکل می‌شوند چون هزینه‌های استخراج بالاست بنابراین فعالیت برای برخی از این شرکت‌ها مقرون به صرفه نیست پس بسیاری از دکل‌ها تعطیل می‌شوند.
او اضافه می‌کند: در ایران شرکت‌های اکتشاف نفت با مشکلات متعددی مواجه هستند که متفاوت از مشکلات شرکت‌های مشابه در کشورهای دیگر است، از جمله آنها می‌توان به کمبود سرمایه برای تعریف و اجرای پروژه اشاره کرد، چون سرمایه و منابع مالی شرکت ملی نفت کافی نیست به تبع آن بسیاری از برنامه‌های توسعه‌ای در حوزه نفت یا شروع نشده یا تعطیل شده‌اند.
این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: چون منابع مالی لازم برای انجام پروژه‌های از قبل تعریف شده، تامین نمی‌شود بنابراین پروژه‌ای هم برای فعالیت و کار شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت دیده نمی‌شود.
به گفته او، چون پروژه‌های نفتی کاهش یافته بنابراین شرایط برای فعالیت شرکت‌های اکتشاف هم وجود ندارد تا آنها بتوانند با سازو‌کاری که برای حضور آنها تعریف شده از طریق مناقصه پروژه را به دست گرفته و کار خود را آغاز کنند.
نگاه شرکت‌ها محدود به بازار داخلی
اگرچه امکان فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت ایرانی برای حضور در بازار بین‌المللی وجود دارد، اما این شرکت‌ها برنامه‌ای برای حضور در این بازار ندارند، میرزایی با اشاره به این مطلب می‌گوید: مشکل دیگری که به خود شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت باز می‌گردد و ارتباطی به دولت و شرکت ملی نفت ندارد، این است که شرکت‌های اکتشافی بازار کاری را برای خود تعریف کرده‌اند که فقط محدود به بازار داخلی است.
این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی اظهار می‌کند: شرکت‌های اکتشاف نفت نتوانسته‌اند با شرکت‌های بین‌المللی ارتباط برقرار کنند تا بتوانند با همکاری این شرکت‌ها، پروژه‌هایی را آغاز کنند، این درحالی است که آنها می‌توانند در بازار عراق ورود کنند و حضور فعالی داشته باشند.
او تصریح می‌کند: عراق همسایه ایران است و شرایط برای حضور شرکت‌های اکتشاف نفت ایرانی در این کشور وجود دارد و چون هزینه دستمزد و فعالیت شرکت‌های ایرانی نسبت به شرکت‌های خارجی پایین‌تر است، بنابراین این شرکت‌ها می‌توانند به خوبی با شرکت‌های بین‌المللی حاضر در عراق همکاری کنند. میرزایی اشاره می‌کند: با حضور شرکت‌های اکتشاف نفت در بازارهای بین‌المللی بسیاری از مشکلات آنها حل می‌شد، اما این شرکت‌ها صرفا با نگاه به بازار داخل شکل گرفته‌اند و فقط حوزه داخلی را برای فعالیت خود تعریف کرده‌اند.
او ادامه می‌دهد: با توجه به کاهش صادرات نفت و افت فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت و اینکه این شرکت‌ها فقط برای فعالیت در بازار داخل برنامه‌ریزی کرده‌اند در حال حاضر شرایط خوبی را سپری نمی‌کنند.
رقابت شرکت ملی حفاری با شرکت‌های اکتشاف و تولید
به گفته فعالان این حوزه در پروژه‌های نفتی اولویت با شرکت ملی حفاری است و شرایط رقابت برای شرکت‌های خصوصی اکتشاف و تولید با این شرکت ملی برابر نیست.
عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس با اشاره به اینکه شرکت ملی حفاری رقیب شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت محسوب می‌شود، اظهار می‌کند: بازار رقابتی است ضمن اینکه شرکت‌های حفاری داخلی هم زیاد نیستند بنابراین نمی‌توانیم چنین ادعایی کنیم که با انجام یک یا دو پروژه توسط شرکت ملی حفاری، امکان فعالیت برای شرکت‌های دیگر فراهم نمی‌شود.
البته حضور شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت در کشور حتی پیش از اعمال تحریم‌ها و کاهش صادرات نفت هم کمرنگ بود البته راهکاری برای حمایت از این شرکت‌ها وجود دارد. مثلا شرکت ملی نفت ایران می‌تواند میدان‌های کوچک و متوسط را که توسعه آنها به سرمایه کلان و فناوری پیشرفته‌ای نیاز ندارد، به این شرکت‌ها بسپارد و از این طریق از شرکت‌های اکتشاف و تولید حمایت کند.
جست و جوی بازارهای جدید
با توجه به اینکه حتی شرکت ملی حفاری نفت هم پروژه‌های زیادی در دست ندارد بنابراین فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید هم نباید قابل توجه باشد و آنها باید به دنبال بازارهای جدید باشند. عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس در این باره می‌گوید: با توجه به کاهش فعالیت شرکت‌های اکتشاف، این شرکت‌ها باید به سمت جست و جوی بازارهای جدید در منطقه حرکت کنند و با شرکت‌های اروپایی، آسیای شرقی و... همکاری کنند.
میرزایی بیان می‌کند: عراق یکی از بهترین گزینه‌ها برای فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت است با توجه به اینکه هزینه حمل و نقل دستگاه‌ها به عراق و کشورهای همسایه و همچنین هزینه‌های جانبی فعالیت در این کشورها کمتر است پیشنهاد می‌شود این شرکت‌ها با شرکت‌های عمان، کویت و... همکاری داشته باشند. او اضافه می‌کند: با توجه به کاهش صادرات نفت، فعالیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت در داخل به شدت کاهش یافته است، در واقع چون شرکت ملی نفت در شرایطی می‌تواند طرح‌های توسعه‌ای خود را از سر بگیرد که نفت بیشتری صادر کند و درآمدهای نفتی حاصل از فروش نفت به داخل برگردد و در حال حاضر این امکان وجود ندارد، پس این شرکت‌ها باید دنبال بازارهای دیگری باشند.
نماینده سابق مجلس شورای اسلامی با رد مشکلات پیش روی این شرکت‌ها برای همکاری با شرکت‌های خارجی به دلیل تحریم‌ها می‌گوید: در صورتی که این شرکت‌ها دفتری در عراق داشته باشند و بخواهند قطعات حفاری را از کشورهای دیگر به مقصد عراق وارد کنند مشکلی ایجاد نمی‌شود.
میرزایی ادامه می‌دهد: تحریم مشکلی برای فعالیت این شرکت‌ها در کشورهای دیگر ایجاد نمی‌کند و راه برای همکاری با شرکت‌های بین‌المللی برای شرکت‌های خصوصی اکتشاف و تولید نفت وجود دارد و آنها مشکلات شرکت ملی حفاری را در این زمینه ندارند. برخی کارشناسان معتقدند در ایران به دلیل ساختار حاکمیتی صنعت نفت و پیوستگی بخش‌های مختلف این صنعت از بخش اکتشاف گرفته تا تولید، وجود شرکتی به معنای E&P مفهومی ندارد و تنها شرکت ملی نفت ایران در قامت این نوع شرکت‌ها می‌گنجد.
اما با توجه به اینکه این شرکت‌ها می‌توانند از طریق مشارکت با شرکت‌های بین‌المللی، ساختار شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های تابعه را اصلاح کنند و به شرکت‌های قدرتمندی حتی در بازار بین‌المللی تبدیل شوند، حضور آنها در بازار نفت ایران راهگشاست.
