رونق پالایشگاه‌ها درگرو تکمیل زنجیره
براساس تحقیقات انجام‌شده توسط محققان زیست‌محیطی و به‌منظور حفظ بقا در کره خاکی الزام در کنترل روند گرم شدن زمین، باید با مدیریت انرژی و کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی دمای زمین تا دو درجه سانتیگراد کاهش یابد، از این رو انقلابی در صنعت انرژی به‌وجود می‌آید و تقاضا برای نفت و قیمت آن کاهش خواهد یافت.
به نظر می‌رسد مطابق این سناریو، مخاطرات همراه با سیاست تغییر شکل انرژی و رشد سریع فناوری در صنایع پالایشی و شیمیایی وابسته به نفت و سوخت‌های فسیلی دستخوش تغییرات اساسی خواهد شد.
به هر حال به نظر می‌رسد اگر دنیا گام‌هایی جدی برای کنترل روند گرم شدن زمین برداشته و به اهداف قرارداد اقلیمی پاریس برسد، شرکت‌های بزرگ نفتی دنیا به‌شدت تحت تاثیر قرار خواهند گرفت و به‌جای شرکت‌های نفتی بزرگ، شرکت‌های انرژی بزرگ خواهیم داشت.
در این بین شرکت‌های بزرگ نفت دنیا اعلام کرده‌اند سرمایه‌گذاری بیشتری در انرژی‌های کم‌کربن مثل هیدروژن و برق خواهند کرد، ولی اکثر آنها وابسته به درآمد عملیات‌های نفت و گاز هستند تا بتوانند سرمایه بیشتری را به انرژی‌های پاک تخصیص دهند.
حال این سوال در ذهن تداعی می‌شود، در صورت وقوع این سناریو کشورهای متکی به تولید و عرضه نفت مانند ایران چه وضعیتی پیشرو دارند. برای پاسخ به این سوال گفت و گویی با امیر شرفی، کارشناس ارشد فرآیندهای پالایشی شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند انجام شده است.
شرکت‌های بزرگ در جهان در حال تبدیل به شرکت‌های انرژی‌محور هستند فکر می‌کنید ایران نیز بتواند به این سمت حرکت کند؟
به‌رغم اینکه اقتصاد ایران وابسته به فروش نفت است، اما طی سال‌های اخیر بهره‌گیری از خوراک‌های متنوع و تولید و فروش محصولات پتروشیمی و صنایع پالایشی متنوع توسعه پیدا کرده و چشم‌انداز به گونه‌ای بوده که با عبور از خام‌فروشی‌ها و قطع وابستگی‌های خارجی در تامین الزامات فرآیندی نظیر تجهیزات، مواد شیمیایی و کاتالیست‌ها و ایجاد دانش فنی بومی به سمت تولید محصولات متنوع با ارزش افزوده بالاتر حرکت کرد.
بزرگ‌ترین چالش توسعه محصولات پتروشیمی و صنایع پالایشی چیست؟ چه راهکارهایی برای برون‌رفت از چنین مشکلاتی پیشنهاد می‌دهید؟
در حال حاضر برای پالایش هر بشکه نفت خام به سرمایه‌گذاری در حدود ۲۵تا۳۵ هزار دلار نیاز است. براساس داده‌های فرآیندی برای پالایش هر بشکه نفت خام علاوه بر صرف انرژی در حدود ۷۸/ ۲ گیگا ژول به ازای هر تن خوراک مطابق استاندارد جهانی در سال ۲۰۲۱، در حدود یک بشکه آب مصرف می‌شود. از طرفی با توجه به فاصله صنایع پالایشی کشور از ایده‌آل‌های مصرف انرژی که در سال ۱۴۰۰ این میزان در حدود ۴/ ۴ گیگا ژول بر تن خوراک هدف‌گذاری شده است و همچنین محدودیت‌های تامین آب به دلیل کاهش بارش در سال‌های اخیر، ارتقا و به‌روزرسانی تکنولوژی‌های نوین در صنایع پالایشی و پتروشیمیایی و حرکت به سوی احداث شرکت‌های پتروپالایشی یا استفاده از پتانسیل‌های موجود در ایجاد هلدینگ‌های مدیریتی مراکز پالایشی و پتروشیمیایی مجاور در خصوص کاهش حجم سرمایه‌گذاری و استفاده از منابع انرژی و آبی کشور به شدت ضروری به نظر می‌رسد.
از طرفی تلاش برای ایجاد راندمان بالاتر فرآیندهای پالایشی و پترو شیمیایی و هدف‌گذاری در استفاده از فناوری‌های نوین در تولید محصولات متنوع مورد نیاز صنایع پایین‌دستی می‌تواند کلید برون‌رفت از چالش‌های پیش رو در آینده نزدیک در صنایع نفتی کشور باشد.
در حال حاضر اولویت مراکز پالایش نفت کشور، تولید محصولات پالایشی اصلی نظیر بنزین، گاز مایع، دیزل و نفت سفید و نفت کوره است. با توجه به اینکه عمر مفید صنایع در محاسبات مهندسی حدود ۲۰ تا ۳۰ سال است، برخی از صنایع پالایشی و پتروشیمیایی کشور عمری بیش از ۵۰ سال داشته، لزوم احداث واحدهای نوین در پالایش نفت خام در راستای مدیریت مصرف انرژی و دستیابی به محصولات با ارزش به شدت افزایش یافته است. متاسفانه با توجه به قدمت صنایع پالایشی کشور و قدیمی بودن تکنولوژی‌های استفاده شده، به طور میانگین به ازای پالایش هر بشکه نفت خام (هر بشکه نفت خام در محاسبات مهندسی حدود ۱۵۹ لیتر است)، ۴۰ تا ۵۰درصد سوخت سنگین با محتوای گوگرد بالا ایجاد و بخشی از این سوخت در صنایع سنگین و نیروگاهی کشور برای تامین انرژی مصرف می‌شود. از طرفی محدودیت‌های ارائه شده توسط سازمان جهانی کشتیرانی، IMO ۲۰۲۰ و ممنوعیت استفاده از سوخت‌های سنگین با محتوای گوگرد بالاتر از ppm ۵۰۰۰ در حمل‌ونقل دریایی برداشت و مصرف سوخت‌های سنگین تولیدی در پالایشگاه‌های کشور را با محدودیت‌هایی مواجه کرده است.
شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند با دارا بودن واحدهای تصفیه هیدروژنی باقی‌مانده‌های سنگین با محتوای گوگرد بالاتر از ppm۴۰۰۰۰، واحد RCD، علاوه بر تولید سوخت سنگین با محتوای گوگرد کمتر از ppm ۴۰۰۰ و رفع نیازهای سوخت ناوگان کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، با احداث واحد شکست کاتالیستی بستر سیال، واحد RFCC، قابلیت تولید بنزین، گاز مایع و پروپیلن از این باقی‌مانده‌های سنگین تصفیه شده را داشته و این شرکت پالایشی را به لحاظ کاهش میزان نفت کوره سنگین با محتوای گوگرد بالا به ازای هر بشکه نفت خام به کمتر از ۷/ ۶درصد در بین شرکت‌های پالایشی کشور منحصر به فرد کرده است.
یادآور می‌شود با توجه به قابلیت شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند در تولید محصول باقی‌مانده‌های سنگین با محتوای گوگرد پایین و قابلیت استفاده از این محصول به عنوان خوراک واحدهای تولید‌کننده کک سوزنی، احداث اولین واحد تولید کک سوزنی بر پایه دانش فنی بومی و تحت امتیاز فنی پژوهشگاه صنعت نفت در کشور، مورد توجه کارشناسان و مدیران مجموعه وزارت نفت قرار گرفته و به امید خدا در آینده‌ای نزدیک شاهد تولید این محصول کاملا استراتژیک و رفع یکی از تنگناهای صنایع تولید فولاد کشور در تامین این ماده با ارزش خواهیم بود.
آیا نمونه موفقی از این پالایشگاه‌ها داشته‌ایم؟ برای افزایش بهره‌وری پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند چه برنامه‌ای می‌توان در نظر داشت؟
مجتمع پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند یکی از طرح‌های زیربنایی و مهم کشور است که در راستای سیاست‌های کلی توسعه صنایع پالایشی و پتروشیمی و با اهداف تامین نیاز داخلی کشور و در مرحله بعد صادرات ایجاد شده و به بهره‌برداری رسیده است. این شرکت با قابلیت پالایش بیش از ۱۲درصد از نفت خام سنگین کشور و استفاده از تکنولوژی‌های روز یکی از سودآور‌ترین مجتمع‌های پالایشی کشور است. این پالایشگاه تنها شرکت پالایشی کشور در زمینه تولید محصولات ویژه سوخت کشتیرانی، نرمال هگزان مصرفی در صنایع پترو شیمیایی و غذایی و همچنین کک سوزنی در آینده‌ای نزدیک است.
علاوه بر این همجواری این شرکت با مجتمع پتروشیمی شازند به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجتمع‌های پتروشیمی در کشور با ظرفیت سالانه ۱۷۰۰هزار تن محصولات پایه، پلیمری و شیمیایی و تولید ۴درصد از اتیلن، ۵درصد از پلی اتیلن سنگین، ۷درصد از پلی اتیلن سبک خطی، ۱۰درصد از پروپیلن و ۷درصد از پلی پروپیلن در کشور این قابلیت را برای توسعه و ایجاد هلدینگ به عنوان یک شرکت پتروپالایشی فراهم کرده است. استفاده از تکنولوژی‌های روز در هر دو مجتمع و همچنین همجواری دو شرکت با توجه به زیرساخت‌های موجود امکان‌سنجی ایجاد هلدینگ پتروپالایش شازند می‌تواند ارزش ایجاد شده در مقایسه با سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای ایجاد تغییرات فنی لازم را مشخص کند.
آیا پالایشگاه‌های دیگر به دنبال ایجاد این فرآیند هستند؟
به طور کلی سیاست‌های کلان کشور به سمت تولید این واحدها رفته و پالایشگاه اصفهان، بندرعباس و سایر واحدهای پالایشی کشور هم در قالب طرح‌های توسعه‌ای شرکت‌های پالایشی به دنبال احداث و بهره‌گیری از این تکنولوژی‌های نوین هستند.
با چه محدودیت‌هایی در تولید محصولات متنوع در شازند روبه‌رو هستید؟
پاسخ به این سوال باید توسط مدیران شرکت و با توجه به محدودیت‌ها و چالش‌های مدیریتی ارائه شود. به عنوان یک کارشناس معتقد هستم محدودیت‌های تحریمی ایجاد شده در سال‌های اخیر منجر به کاهش راندمان و بهره‌وری در برخی از فرآیندهای پالایشی کشور شده است به طوری که تامین به موقع نیازهای پالایشی کشور نظیر برخی از تجهیزات و ادوات ویژه در تعمیر و نگهداری واحدهای عملیاتی برای استمرار تولید و همچنین تامین مواد شیمیایی و کاتالیست‌های مورد نیاز منجر به عدم استفاده از تمامی ظرفیت پالایشی این واحدها و در نتیجه کاهش بهره‌وری در این مجتمع‌ها شده است. از طرفی چالش‌های پیش رو کارشناسان شرکت را بر آن داشت تا با استفاده از دانش بومی و مهندسی معکوس با استفاده از توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان کشور در راستای تولید و رفع این نیازها و تنگناها اقدام کنند.
فرآورده‌های پایین برج تقطیر که در سال‌های نه‌چندان دور، بسیار کم‌ارزش بودند، اکنون مورد توجه جدی‌تر بازار قرار گرفته‌اند. با قیمت‌های جدید، چه نوع پالایشگاهی مقرون به صرفه‌تر است؟
با ارتقای فرآیندها و تکنولوژی‌های تبدیل ترکیبات زنجیره‌های هیدروکربنی بلند به زنجیره‌های گریدر کربنی کوتاه با ارزش افزوده بالاتر قابلیتی ایجاد شده که بتوانیم ارزش افزوده محصولات را افزایش دهیم. الان خیلی از کشورهای دنیا سوخت سنگین ما را می‌گیرند تصفیه می‌کنند و سوخت با ارزش افزوده بالا تولید می‌کنند.
شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند با به‌کارگیری این تکنولوژی‌ها میزان ترکیبات سنگین خود را به کمتر از ۲۰درصد رسانده، اما هنوز به ایده‌آل نرسیده است. ایده‌آلی که مطابق طراحی باید معادل ۷/ ۶درصد خوراک پالایش شده باشد. یکی از مهم‌ترین دلایل عدم دسترسی به هدف‌گذاری انجام شده عدم تامین به موقع کاتالیست در برخی از واحدهای عملیاتی است. بنابراین طی دو سال گذشته تفاهم‌نامه‌هایی با شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی سازنده کاتالیست شروع کرده‌ایم و امیدواریم در بهمن ماه سال جاری وابستگی کاتالیست به خارج از کشور را کاهش دهیم و میزان سوخت سنگین با محتوای گوگرد بالای تولیدی به رقم طراحی نزدیک شود. یادآوری می‌کنم این میزان ترکیبات سنگین برای برخی پالایشگاه‌ها ۴۰درصد و در پالایشگاه‌های قدیمی۵۰درصد است.
در خصوص محدودیت‌های زیست‌محیطی و استانداردها چه فعالیت‌هایی صورت گرفته است؟
از سال ۲۰۱۵ یورو ۵ که در گذشته قابل توجه بود از مدار استاندارد جهانی یورو خارج شد و یورو ۶ جایگزین آن شد. برای محصولاتی مثل بنزین، دیزل و نفت سفید ملزم به رعایت محدودیت‌های زیست‌محیطی بوده‌ایم که در این زمینه واحدهای تصفیه هیدروژنی محصولات پالایشگاه در راستای کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی در اکثر شرکت‌های پالایشگاهی کشور توسعه پیدا کردند. واحدهای احداث شده در شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند، قابلیت تولید محصول بنزین با یورو ۴ را فراهم کرده است، اما با همت متخصصان و کارشناسان شرکت امکان‌سنجی تولید بنزین با کیفیت یورو ۵ در شرکت صورت گرفته و شرکت پالایش نفت امام خمینی (ره) شازند چند محموله از این محصول را تولید کرده است. لازم به ذکر است محصولات دیزل و نفت سفید تولیدی شرکت مطابق استانداردهای روز دنیاست.
دیگر پالایشگاه‌های توسعه‌یافته کشور هم از جمله مجموعه پالایشگاهی تهران، اصفهان، تبریز، بندرعباس و حتی ستاره خلیج فارس به سمت احداث واحدهای بنزین‌سازی مطابق استانداردهای روز رفته‌اند. پالایشگاه شازند به رغم همه تحریم‌ها و محدودیت‌ها به عنوان پیشرو در پالایشگاه‌های کشور در این راستا حرکت کرده است.
در حال حاضر مدل تنظیم رابطه مالی پالایشگاه‌ها با شرکت پالایش و پخش را مناسب می‌دانید؟ آیا این مدل، انگیزه لازم را برای بهبود فرآیندهای پالایشی و افزایش سهم فرآورده‌های گران‌تر فراهم می‌کند؟
رابطه فعلی پالایشگاه‌ها و شرکت پالایش و پخش را مناسب نمی‌دانم، ولی موافق خصوصی‌سازی با شیوه رایج در کشور نیز نیستم، زیرا خصوصی‌سازی معنا و مفهوم واقعی خود را در ایران ندارد. با توجه به نوع خوراک و فرآیندهای انجام شده در برخی از شرکت‌های پالایشی لازم است هدف‌گذاری به سمت تولید محصولات پتروپالایشی باشد. این در حالی است که سیاست‌های کلان مدیریتی لزوم تولید سوخت‌های فسیلی در این مجموعه‌ها را اجتناب‌ناپذیر کرده است. به عنوان مثال شرکت پالایش نفت شازند با توجه به ماهیت فرآیند شکست کاتالیستی بستر سیال قابلیت قرارگیری در مدار تولید پروپیلن و تامین خوراک واحدهای پتروشیمیایی پلی پروپیلن را خواهد داشت. احداث واحدهایی مثل ستاره خلیج فارس و هرمز مسیر را به سمت تولید سوخت‌های فسیلی با ارزش افزوده بالا با خوراک میعانات گازی فراهم کرده است.
با توجه به مجاورت پالایشگاه شازند با شرکت پتروشیمی شازند که ساختار آن براساس الفین‌هاست می‌توان یک مجموعه پتروپالایشی مدرن ایجاد کرد. در واقع با خرید سهام پالایشگاه از طریق پتروشیمی یا برعکس می‌توان این کار را انجام داد. در همین زمینه یکسری واحدهای توسعه‌ای جدید مورد نیاز خواهد بود که با مطالعات تخصصی و انجام امکان‌سنجی درست می‌توان اقدام به احداث آنها کرد.
با این اوصاف پالایشگاه‌های ما می‌توانند ادامه دهند یا محکوم به ورشکستگی خواهند شد؟
اگر با همین شرایط پیش برویم پالایشگاه‌های ما قادر به ادامه فعالیت نخواهند بود. دنیا اکنون به سمت کاهش میزان مصرف انرژی و به سمت تولید منابع تجدیدپذیر و مدیریت مصرف انرژی می‌رود. فرسوده بودن پالایشگاه‌های فعلی کشور و مصرف بیش از اندازه انرژی در مقایسه با ایده‌آل‌های مصرف انرژی در صنایع پالایشی دنیا منجر به ایجاد مشکلات زیادی برای ما خواهد بود.
البته مدیریت مصرف انرژی چند سالی است که در تمام پالایشگاه‌های کشور ما هم نهادینه شده، اما اگر قرار باشد تامین یوتیلیتی یا تسهیلات مورد نیاز برای فرآیند پالایش از قبیل آب، هیدروژن و گاز طبیعی و ... همچنان بالاتر از مصارف بهینه جهانی باشد در آینده نزدیک اکثر شرکت‌های پالایشی کشور توانایی رقابت در بازار جهانی را نداشته و محکوم به ورشکستگی خواهند بود. یادآور می‌شود پالایشگاه‌های قدیمی بدون حمایت و سیاست‌های وزارت نفت باید خیلی پیش از این از مدار تولید خارج می‌شدند و دوباره با طراحی جدید یا با احیای تکنولوژی‌های جدیدتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
