چگونه بودجه نظامی عربستان ممکن است به بازگشت ایران به بازارهای بین‌المللی تجارت و سرمایه‌گذاری واکنش نشان دهد؟ آیا جهانی شدن اقتصادی ایران پس از لغو تحریم‌ها می‌تواند منجر به سود صلح برای عربستان و کاهش رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه شود؟ آیا ایرانِ بازتر در سطح بین‌المللی، پس از لغو تحریم‌های اقتصادی و توافق سیاسی با عربستان سعودی و متحدانش در شورای همکاری خلیج فارس، می‌تواند نگرانی‌های امنیتی دولت عربستان و در نتیجه هزینه‌های نظامی آن را کاهش دهد؟ این موضوع در یک مطالعه جدید توسط محمدرضا فرزانگان، استاد اقتصاد خاورمیانه دانشگاه ماربورگ در آلمان، در ژورنال Defence and Peace Economics بررسی شده است.1

محمدرضا فرزانگان در مطـــالعه‌اش واکنش هزینه‌های نظامی عربستان به شوک‌های مثبت در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران را بررسی می‌کند. همچنین در تحلیل نهایی سایر عوامل مرتبط به اوضاع اقتصادی و جمعیتی ایران و عربستان در حد امکان کنترل شده است. در این تحقیق از داده‌های مربوط به سال‌های1990 تا سال 2020 برای شبیه‌سازی واکنش مخارج نظامی عربستان به باز شدن اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران استفاده شده است.

در این پژوهش، ادغام مجدد ایران در اقتصاد جهانی با شوک مثبت در شاخص‌های جهانی شدن اقتصادی و سیاسی ایران سنجیده شده است.۲ طبق بررسی‌های این پژوهش، تغییرات مثبت در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران بین سال‌های 1993-1987، 2003-1998، 2006-2005، 2008، 2011-2010، 2016-2015 و 2019-2018 مشاهده شده است. در مجموع، در 22 سال تغییرات مثبت وجود دارد. تغییرات مثبت بزرگ (بیش از 10درصد رشد) بین سال‌های 1993-1991 پس از جنگ با عراق و دولت رفسنجانی با سیاست‌های باز بودن تجارت، 2000-1998 اولین دوره دولت اصلاحات خاتمی و سال 2002 دومین دوره خاتمی مشاهده می‌شود. در سایر موارد نرخ رشد شاخص کمتر از 10 درصد بوده است.

مدل فنی پژوهش

طبق بررسی‌های انجام‌شده و تحلیل واکنش ضربه‌ای، بر اساس مدل خودرگرسیون ‌برداری VAR، پاسخ منفی (کاهشی) و از نظر آماری معنی‌دار هزینه نظامی عربستان به رونق تجاری و سرمایه‌گذاری ایران پس از یک شوک مثبت اولیه را نشان می‌دهد. بنابراین در صورت ادغام مجدد اقتصاد ایران در بازارهای جهانی، سود صلح برای عربستان وجود دارد.

تصویر 1 واکنش مخارج سرانه نظامی عربستان به شوک مثبت در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران را نشان می‌دهد.

موانع ادغام مجدد اقتصاد ایران در بازارهای جهانی، مانند تداوم تحریم‌های اقتصادی و نارسایی‌های حاکمیتی داخلی، این پتانسیل را دارند که خطر درگیری‌های داخلی و خشونت‌های منطقه‌ای را تشدید کنند. تحقیقات قبلی نشان داده‌اند که افزایش خطر درگیری‌های خارجی یکی از عوامل مهم در افزایش تقاضا برای هزینه‌های نظامی در خاورمیانه است.۳

پژوهش فرزانگان همچنین به این نتیجه رسیده است که واکنش کاهشی مشابهی از هزینه‌های نظامی عربستان سعودی در پی شوک مثبت در شاخص جهانی‌سازی سیاسی ایران به وقوع می‌پیوندد، با‌این‌حال در سایر مولفه‌های جهانی شدن ایران، ازجمله در ابعاد اجتماعی و فرهنگی، چنین پاسخ منفی و معناداری برای شوک‌های مثبت نمی‌بینیم.

علاوه بر این، می‌توان گفت طبق این پژوهش، پاسخ مثبت معنی‌داری از هزینه‌های نظامی هر یک از دو کشور به شوک مثبت در هزینه‌های نظامی دیگری مشاهده نمی‌شود. این مساله نشان می‌دهد بودجه‌های نظامی ایران و عربستان لزوما به هم مرتبط نیستند.

 تصویر 2 نشان‌دهنده واکنش مخارج نظامی سرانه عربستان به شوک مثبت در مخارج نظامی سرانه ایران است. تصویر 3 نشان‌دهنده واکنش مخارج نظامی سرانه ایران به شوک مثبت در مخارج نظامی سرانه عربستان است.

علاوه بر این، در تحلیل حساسیت، فرزانگان تغییرات مثبت و منفی سالانه در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران را جدا می‌کند. به عبارت دیگر، یک متغیر فقط شامل تغییرات مثبت یا صفر و دیگری فقط شامل تغییرات منفی یا صفر است. آیا در هزینه‌های نظامی عربستان سعودی واکنش‌های نامتقارن به شوک‌های تغییرات مثبت و منفی در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران وجود دارد یا خیر؟

در تصویر 4 مشاهده می‌کنیم شوک مثبت در تغییرات مثبت در شاخص جهانی‌سازی اقتصادی ایران منجر به کاهش قابل‌توجه در هزینه‌های نظامی سرانه عربستان سعودی برای 5 سال اولیه پس از شوک می‌شود. پاسخ تا 10 سال پس از این شوک منفی باقی می‌ماند، اما پس از سال پنجم از نظر آماری معنی‌دار نیست.

تصویر 5 پاسخ به شوک مثبت در تغییرات منفی در شاخص جهانی شدن اقتصاد ایران را نشان می‌دهد. نتایج نشان می‌دهد هزینه‌های نظامی عربستان سعودی به تغییرات منفی در شاخص جهانی‌سازی اقتصادی ایران پاسخ معناداری ندارد.

صلح اثر طبیعی تجارت است

به طور خلاصه، این تحقیق نشان می‌دهد که حتی پس از در نظر گرفتن سایر عوامل تاثیرگذار، تغییر مثبت به سمت ادغام ایران در اقتصاد جهانی با کاهش هزینه‌های نظامی عربستان سعودی همراه است. با کاهش تنش‌ها در نتیجه جهانی‌سازی اقتصادی ایران، کاهش نظامی‌گری به‌ویژه برای عربستان مشاهده می‌شود.

بررسی وضعیت سیاسی فعلی نیز نشان می‌دهد در اوایل سال 2023، هر دو کشور برای فعال کردن مجدد روابط سیاسی خود به توافق رسیدند و وعده کاهش تنش منطقه‌ای را دادند. این توافقات چشم‌انداز مطلوبی برای کاهش احتمالی تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را به وجود آورد. طبق یافته‌های این پژوهش پیش‌بینی می‌شود این توافقات به پیشرفت قابل‌توجهی از منظر صلح، به‌ویژه برای عربستان سعودی منجر شود.

در سال 1750، بارون دو مونتسکیو اظهار کرد صلح اثر طبیعی تجارت است. یافته‌های این پژوهش اولویت داشتن رفع موانع ادغام مجدد اقتصاد ایران در بازارهای جهانی، مانند حل‌وفصل تحریم‌های اقتصادی و نارسایی‌های حکمرانی همچون فساد اداری را نشان می‌دهد. انزوای اقتصادی ایران هزینه‌های مالی تنش‌های داخلی و منطقه‌ای را کاهش می‌دهد و منجر به ادامه مناقشات سیاسی و نظامی در خاورمیانه خواهد شد. یک ایران ادغام‌شده در بازارهای جهانی منشا آثار مثبتی برای منطقه خاورمیانه و به‌ویژه برای عربستان سعودی خواهد بود. البته برای توسعه پایدار درکنار آزادسازی تجاری و مالی اصلاحات نهادی در ایران نیز لازم است. در صورت فقدان اصلاحات نهادی و حکمرانی آزادسازی تجاری ممکن است تنها باعث پدید آمدن فرصت‌های جدید برای نهادهای متصل به قدرت سیاسی شوند.۴

فساد و رانت‌جویی در چنین سناریویی منجر به افزایش اختلاف درآمدی و نهایتا بی‌ثباتی سیاسی خواهد شد.۵

Untitled-1 copy

Untitled-2 copy

Untitled-3 copy

Untitled-4 copy

Untitled-5 copy

 

1. برای مطالعه متن اصلی به

https://doi.org/10.1080/10242694.2023.2293323 . مراجعه کنید یا در صورت عدم دسترسی به متن مقاله، از طریق ایمیل متن کامل را از نویسنده دریافت کنید:

 Farzanegan, M. (2023). What is the Potential Impact of Iran’s Economic Global Integration on Saudi Arabia’s Military Spending? Defence and Peace Economics  

2-https://kof.ethz.ch/en/2forecasts-and-indicators/indicators/kof-globalisation-index.html

. F3- Farzanegan, M.R. (2018) The Impact of Oil Rents on Military Spending in the GCC Region: Does Corruption Matter?, Journal of Arabian Studies, 8:sup1, 87-109, https://doi.org/10.1080/21534764.2018.1546938

. F4- Farzanegan, M.R. (2009). Illegal trade in the Iranian economy: Evidence from a structural model. European Journal of Political Economy 25, 489-507: https://doi.org/10.1016/j.ejpoleco.2009.02.008

. F5- Farzanegan M.R., Krieger T. (2019). Oil booms and inequality in Iran. Review of Development Economics 23, 830–859. https://doi.org/10.1111/rode.12569