همه چیز در مورد دهک‌های تراکنشی
این گزارش در پنج فصل «جایگاه شاپرک در اقتصاد ملی»، «شاخص‌های عملکردی شاپرک»، «کیفیت انجام خدمات پرداخت الکترونیک کارتی»، «بررسی عملکرد کلی شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت» و «بررسی وضعیت بانک‌های پذیرنده و صادرکننده» به ارائه آمار توصیفی هر یک از بخش‌های شبکه پرداخت الکترونیک کشور پرداخته است. در فصل دوم بولتن اقتصادی شاپرک علاوه‌‌بر ارائه گزارش در مورد وضعیت کلان تراکنش‌های شبکه پرداخت، گزارش مربوط به پراکندگی تراکنش‌های شبکه پرداخت ارائه می‌شود. «دهک‌های تراکنشی» شبکه شاپرک از جمله اطلاعات ارائه شده در گزارش اقتصادی شاپرک است که به علت شباهت اسمی به یکی از شاخص‌های اقتصادی رایج، به اشتباه مورد استفاده برخی منابع خبری قرار گرفته است.
کاربرد این شاخص صرفا به‌منظور دهک‌بندی تراکنش‌های شبکه پرداخت بوده و با دهک‌های درآمدی تفاوت‌های فراوانی دارد. شاخص‌های رفاهی مانند میانگین درآمد در دهک‌های درآمدی که توسط مرکز آمار ایران و سایر نهادها منتشر می‌شوند بر مبنای تهیه آمار در سطح خانوار و بر مبنای مجموع درآمد خانوار که از منابع مختلف به دست می‌آیند یا هزینه خانوار در گروه‌های کالایی مختلف در یک دوره مشخص و با درنظرگرفتن ملاحظات فراوان محاسبه می‌شوند، بنابراین این شاخص معیاری برای ارزیابی وضعیت اقتصادی افراد جامعه است.
در مقابل شاخص‌های دهکی محاسبه شده در گزارش اقتصادی شاپرک بیانگر پراکندگی مجموع مبلغ و متوسط مبلغ تراکنش‌ها در دهک‌های تراکنشی شبکه در یک ماه مشخص بوده و به هیچ‌وجه نمی‌توان از آن به‌عنوان یک شاخص رفاه در کشور استفاده کرد. به‌منظور تهیه این شاخص‌ها تمامی تراکنش‌ها در شبکه پرداخت براساس مبلغ رتبه‌بندی شده و سپس به 10 بخش مساوی براساس تعداد تراکنش، تقسیم می‌شود؛ بنابراین اختلاف متوسط مبلغ در هر یک از دهک‌ها با میزان درآمد یا سطح رفاه ارتباط معناداری نداشته و صرفا به بیان متوسط مبلغ هر تراکنش در هر یک از دهک‌های تراکنشی شبکه شاپرک می‌پردازد.
در واقع باید گفت از منظر علم آمار برای توصیف یک متغیر تصادفی از شاخص‌های مختلفی که منعکس‌کننده میانگین و میزان پراکندگی توزیع آماری آن است استفاده می‌شود. در کنار انحراف معیار و واریانس، دهک‌های یک متغیر تصادفی، یکی از شاخص‌های معمول برای توصیف شکل پراکندگی توزیع آماری آن متغیر هستند. مزیت آماری دهک‌ها در مقایسه با آماره‌های تک‌مقداری مانند انحراف معیار و واریانس، قابلیت تخمین قابل قبول از کل توزیع توسط 10 عدد ذکرشده در دهک‌هاست.
میانگین تراکنش‌ها در دهک اول آن متناظر با احتمال ۵ درصد، در دهک دوم متناظر با احتمال ۱۵ درصد و به همین ترتیب در دهک دهم متناظر با احتمال ۹۵ درصد می‌شود؛ بنابراین هدف اصلی از تدوین و انتشار دهک‌های تراکنش در گزارش اقتصادی شاپرک نمایش اختلاف متوسط مبلغ هر تراکنش در تراکنش‌های خرد و تراکنش‌های بالا و تعیین نوع تراکنش‌های هر دهک براساس متوسط مبلغ تراکنش آن دهک است. به‌عنوان مثال متوسط مبلغ هر تراکنش در دهک سوم و چهارم ابزار پذیرش موبایلی به ترتیب 20 هزار و 21.367 ریال است.
در اسفند 1399 بیش از 3,230 میلیون تراکنش موفق و با مجموع مبلغ 5,822 هزار میلیارد در شبکه شاپرک پردازش شد که این ارقام منجر به شکسته شدن رکورد تعداد و مبلغ تراکنش‌های شبکه پرداخت در سال‌های اخیر شده است. قرار گرفتن تراکنش‌های دارای مبلغ بالا در دهک دهم تراکنش‌های شاپرکی منجر به افزایش متوسط مبلغ تراکنش‌های این دهک شده است. تعداد این دست از تراکنش‌ها در قیاس با فراوانی تراکنش‌های دارای مبلغ خرد بسیار پایین بوده و همین تعداد نیز اغلب متعلق به پذیرندگان فعال در صنف مدیریت سقف مجاز مبلغی است چراکه انجام تراکنش‌های خرید دارای مبلغ بیش از 500 میلیون ریال روی ابزارهای شاپرکی ممنوع بوده و انجام تراکنش با مبلغ بیش از 500 میلیون ریال صرفا بر روی برخی از ترمینال‌های دارای مجوز از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجاز است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود تعداد تراکنش‌های دارای مبلغ بیش از 500 میلیون ریال در مجموع 0005/ 0 درصد از تراکنش‌های ابزار کارتخوان فروشگاهی است که نسبت به ماه گذشته بیش از 2 برابر افزایش داشته است، بنابراین طبیعی است که با توجه به وجود 277 میلیون تراکنش در هر یک از دهک‌های تراکنشی اسفند ماه 1399، تراکنش‌های دارای مبلغ بیش از 500 میلیون ریال در دهک دهم طبقه‌بندی شود. وجود مبلغ بیش از 500 میلیون به ازای هر یک از تراکنش‌های این دامنه و همچنین رشد قابل توجه نسبت به ماه پیش منجر به افزایش چشمگیر متوسط مبلغ هر تراکنش در دهک دهم شده است. در ضمن تراکنش‌های دارای مبلغ بیش از 500میلیون ریال مربوط به ترمینال‌های دارای مجوز از بانک مرکزی ج.ا.ا. بوده و این مجوز تنها به ترمینال‌های منتصب به صنف مدیریت سقف مجاز مبلغی ارائه شده است و نهایتا افزایش متوسط مبلغ تراکنش‌های دهک دهم به هیچ عنوان نشان دهنده افزایش قدرت خرید و سطح رفاه در میان عموم افراد نیست.
پاسخ به ابهامات
دهک مفهومی آماری است که در اقتصاد ایران یاداور دهک‌های درآمدی است. خانوارها براساس میزان هزینه‌های ماهانه یا سالانه خود در یکی از دهک‌های اول تا دهم درآمدی قرار می‌گیرند. این دهک‌ها بازگوکننده مفاهیم درآمدی خانوار در اقتصاد است و رابطه آن با رفتار هزینه‌ای مصرف‌کنندگان می‌تواند متفاوت باشد. از این رو شاخص دیگری نیز با نام دهک تراکنشی تدوین و در بولتن اقتصادی شاپرک منتشر می‌شود که نشانگر یکی از اساسی‌ترین اجزای اقتصادی یعنی مخارج مصرف‌کنندگان است. مدتی است ابهامی در خصوص ارتباط این دو شاخص یا یکسانی آنها در تحلیل‌های منتشر شده از سوی برخی رسانه‌ها دیده می‌شود. مطلبی پیرامون دهک‌های تراکنشی شبکه پرداخت در رسانه‌ها در مقاطع زمانی مختلف منتشر شده است که نیاز به شفاف‌سازی دارد. بحث دهک‌ها و نسبت دهک دهم به اول بحثی آماری است که در هر جامعه آماری می‌توان از آن استفاده کرد. اما از آنجا که در اقتصاد بیش از هر شاخص دهکی، دهک‌های درآمدی شناخته شده است؛ سوء‌برداشتی اتفاق افتاده و دهک‌های تراکنشی معادل دهک‌های درآمدی فرض شده است. زمانی که در مورد دهک دهم تراکنش شبکه پرداخت صحبت می‌کنیم، منظور 10 درصد تعدادی تراکنش‌ها با بالاترین مبلغ است و لزوما به این معنی نیست که تراکنش‌های دهک دهم متعلق به افرادی است که در دهک دهم درآمدی قرار دارند؛ چرا که افرادی با شرایط اقتصادی معمول یا زیر خط فقر نیز در صورت نیاز به کالایی مانند خودرو، لوازم منزل و ... نیز ممکن است اقدام به خرید کالاهای نام برده کنند و در صورتی که از شبکه پرداخت برای تبادل مبلغ خرید استفاده کنند تراکنش انجام شده در دهک‌های بالایی مانند دهک دهم تراکنشی قرار می‌گیرد. بنابراین لزوما داشتن تراکنش دهک دهم به معنی حضور دارنده کارت در دهک بالای درآمدی نیست، بلکه مصرف‌کننده فقط تراکنش یا تراکنش‌هایی در دهک‌های تراکنشی بالا داشته است. در سناریوی دیگری هم ممکن است به دلایل بنیادی یا اقتصادی، رفتار مصرف‌کننده به سمت خرید کالای سرمایه‌ای با متوسط مبلغ بالاتر تغییر کند، مانند شرایط کنونی و بحث سرمایه گذاری در بورس یا خرید سکه و طلا توسط افراد که می‌تواند منجر به افزایش متوسط مبلغ تراکنش‌های دهک دهم شود. وقتی شخص به سمت سرمایه گذاری یا خرید کالای سرمایه‌ای می‌رود تراکنشی اتفاق می‌افتد که در دهک‌های بالای تراکنشی در شبکه پرداخت قرار می‌گیرد، اما به معنی این نیست که شخص لزوما در دهک بالای درآمدی قرار داشته باشد.
تفسیر بهبود شرایط اقتصادی از دهک‌های تراکنشی صحیح نیست
توجه به این نکته ضروری است که شناخت بهبود شرایط اقتصادی نمی‌تواند از بررسی دهک‌های تراکنشی شاپرک حاصل شود؛ چرا که مفهوم رونق اقتصادی با شاخص‌های مختص خود ارزیابی شده که تابع عوامل و معیارهای دیگری است و نمی‌توان از روی دهک تراکنشی به دهک‌های درآمدی رسید. دهک درآمدی صرفا بازگو کننده رفتار تراکنشی مصرف‌کننده کالا یا خدمت و میل به مبالغ تراکنشی است نه میزان درآمدهای کسب شده یا بهبود یا افول شرایط کسب‌و‌کارهایی که در جامعه فعالیت دارند. بنابراین رشد تراکنش‌های دهک دهم به معنی رشد اقتصادی نیست و به شکلی مشابه کاهش تراکنش‌های این دهک به معنای رکود در اقتصاد نخواهد بود. تحلیل‌های رسانه‌ای نباید این پیام اشتباه را به خواننده القا کنند که دهک‌های تراکنشی شاپرک بازگوکننده شرایط اقتصاد عمومی کشور است. بخش اعظم تراکنش‌های دهک‌های بالای درآمدی خارج از شبکه پرداخت و در شبکه بانکی صورت می‌گیرد. در کلام آخر دهک تراکنشی نشانگر قدرت خرید مصرف‌کنندگان نخواهد بود و صرفا رفتار مصرفی جامعه را منعکس می‌کند.
