علی سرزعیم

شاید مهم‌ترین اتفاق در عرصه سیاست‌گذاری اقتصادی ایران در هفته‌های اخیر تصویب تداوم روند فعلی قیمت بنزین باشد. در مورد تبعات منفی تصویب آن به حد کافی سخن گفته شده است اما نکته‌ای که کمتر مورد تاکید و توجه قرار گرفته، فرآیندی است که منتهی به تصویب آن شد. در میان پیشنهادهای مختلفی که در مجلس عنوان شد، پیشنهادی رای آورد که بر اساس آن در کنار تخصیص مبلغ ۲/۲میلیارد دلار بابت بنزین، بیش از یک‌میلیارد دلار نیز به ۱۷ موضوع دیگر اختصاص می‌یافت. به عبارت دیگر آنچه رای آورد، صرفا طرحی در مورد بودجه بنزین نبود بلکه پکیجی (مجموعه‌ای) از طرح‌ها به تصویب رسید. اتفاقی که حادث شد بی سابقه نبود و در تصمیم‌گیری‌های گذشته مجلس مسبوق به سابقه است.

نکته جالب توجه آن است که این اتفاق منحصر به ایران نیست بلکه در تصمیم‌گیری‌های پارلمانی کشورهای مختلف نیز رخ داده است. البته شیوع این مساله در پارلمان‌های کشورهای دیگر به معنی درست بودن این اقدام نیست بلکه اقدام نامطلوبی است که در کشورهای مختلفی از جمله ایران فراگیر شده است. راز فراگیر شدن این مساله وجود نظام انگیزشی خاصی در مکانیزم رای‌گیری پارلمان‌ها است که وقوع آن را تسهیل می‌کند. دقیقا به همین دلیل پدیده رای آوردن پکیج‌های رای‌گیری مورد توجه محققین عرصه اقتصاد سیاسی و انتخاب عمومی ‌قرار گرفته است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

برای تسهیل در فهم موضوع می‌توان با یک مثال ساده شروع کرد. فرض کنید بودجه دولت از محل مالیات فراهم می‌شود. حال اگر طرحی در مجلس تصویب شود که نفع آن صرفا به مردم یک منطقه خاص برسد، در عمل هزینه‌ای از جیب همه مردم به نفع مردم آن منطقه صورت می‌گیرد. این مساله به طور آشکاری با عدالت ناسازگار است، چرا که بخش عمده‌ای از مردم پولی بابت پروژه‌ای می‌دهند که از محل آن نفعی نمی‌برند. به عبارت دیگر یک پرداخت انتقالی به صورت پنهان و غیرمستقیم صورت گرفته است. تصویب چنین طرح‌هایی در مجالس از طریق مکانیزم رای‌گیری اکثریت میسر می‌شود. حال اگر نصف به علاوه یک نفر از نمایندگان طرحی را پیشنهاد کنند که منافع آن صرفا به مردم حوزه نمایندگی خودشان برسد، می‌توانند با تصویب آن به هزینه اقلیت به طور سیستماتیک منافعی را به‌دست آورند. از آنجا که یافتن یک پروژه خاص که صرفا به نفع نصف به علاوه یک باشد معمولا چندان میسر نیست، مجموعه‌ای از پروژه‌ها در یک طرح گنجانده می‌شود که هر کدام رضایت‌بخشی از نمایندگان را جلب کند. در نهایت با این تدبیر اکثریت لازم یعنی نصف به علاوه یک حاضر به حمایت خواهند شد و طرح به تصویب می‌رسد.

در مورد ایران مساله مالیات چندان مطرح نیست بلکه آنچه اهمیت دارد، درآمد نفت است که از قضا این درآمد نیز نظیر درآمد مالیاتی متعلق به همه ایرانیان است و سهم هر ایرانی در این پول مستتر است، سنت نامقبولی که روزبه روز با توجیه جبران عقب ماندگی مناطق محروم و ایجاد عدالت در نظام قانون‌گذاری ایران در حال گسترش است این است که به طور مستمر مجموعه‌ای از طرح‌ها نظیر حمایت از اجرای پروژه‌های کشاورزی، آبرسانی، حمایت از اقشار محروم تحت پوشش کمیته امداد و غیره مطرح می‌شود و به تصویب می‌رسد. آنچه می‌تواند تا حدودی از گسترش این وضع ممانعت به عمل آورد نگاه ملی و فرامنطقه‌ای و تلاش فراکسیون‌ها و افراد موثر مجلس در جهت کنترل نگاه بخشی و منطقه‌ای است.