دکتر احمد یزدان‌پناه

بحث بودجه در صحن مجلس فرصت خوبی است تا لااقل برخی ابعاد سیاست مالی کشور، با توجه به نقش درآمدهای نفتی در کوتاه‌مدت یعنی در قالب بودجه سالانه دولت‌، در یک چارچوب میان‌مدت یعنی با توجه به اهداف و سیاست‌های مالی برنامه پنج‌ساله توسعه از زاویه تکلیف مسلم دولت‌های صادرکننده نفت در قبال اطلاع‌رسانی به ملت‌ها به عنوان حق مسلم آنها در داشتن آگاهی از کم و کیف خرج آن درآمدها مورد توجه بیشتر قرار گیرد‌. راقم این سطور که سال‌ها تدریس سیاست‌های پولی و مالی را در برخی دانشگاه‌ها را به‌عهده دارد، براین باور است که طرح ابعادی از مباحث کلاس شاید بتواند به غنی‌سازی ارزیابی نمایندگان مردم از بودجه و بهره‌گیری کاراتر دولت از صندوق ذخیره ارزی کمک نماید‌.

صندوق ذخیره ارزی که در برخی کشورهای صادرکننده نفت یا صادر‌کننده یک منبع پایان‌پذیر دیگر مثل مس تشکیل شده است‌، ابزاری سیاستی است تا دولت و ملت صاحب منبع را از وسوسه مصرف حال ثروت ملی خود مصون دارد و برای روز مبادای نسل فعلی و یا رفاه نسل‌های آتی قسمتی از درآمد منبع را پس‌انداز و سرمایه‌گذاری نمایند. یکی از نیکویی‌های این صندوق‌ها آن است که بودجه دولت و در نتیجه تا حد زیادی اقتصاد ملی‌آن کشورها را در مقابل تکانه‌های خارجی عایق کاری می‌کند. با وجود این‌، شواهد تجربی کشورهای مزبور حکایت از آن دارد که عملکرد بهره‌مندی از این صندوق‌ها ضعیف است‌. دو دلیل عمده برای آن مطرح می‌کنند:

یکی ضعف طراحی مقررات و اصول حاکم بر آنها و دوم عدم‌توانایی دولت‌ها در هماهنگی بین صندوق با سایر عناصر سیاست مالی کشور‌، که اجازه نمی‌دهد صندوق به درستی وظایف خود را در شرایط جذر و مد مالی دولت ایفا نماید‌. بنابراین شرط لازم برای موفقیت صندوق‌های ذخیره ارزی‌، به عنوان اهرمی مهم جهت تحقق اهداف توسعه‌ای کشور را‌، اندیشمندان اقتصاد مالی در تدوین مقررات حاکم بر آن توسط مجلس و نظارت بر حسن انجام آنها و تعهد دولت‌ها به پایبندی به رعایت آن قوانین و قواعد و اصول و داشتن متولی مناسب می‌دانند.برخی کشورهای نفتی اسم و رسم خاصی برای این نوع صندوق‌ها گذاشته‌اند‌. مثل «صندوق تثبیت و میراث» آنها بر این باورند که این صندوق‌ها دامنه نوسانات درآمدی دولت را محدود کرده و برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای را آسان می‌سازد‌. البته علاوه بر این وظیفه تثبیتی این صندوق‌ها مسوول‌اند تا قسمتی از ثروت ملی را به نسل‌های آینده که آن منبع پایان‌پذیر به آنها نیز تعلق دارد و حق مسلم آنها است به درستی منتقل نمایند و لذا دولت با سرمایه‌گذاری‌های راهبردی باید این وظیفه بین نسلی خود را به خوبی ایفا کند‌. اگر بخواهیم به شفاف‌سازی بیشتر اهداف و سیاست‌ها و سازو‌کار اجرایی این نوع صندوق‌ها بپردازیم لازم می‌آید به ابعادی از صندوق ذخیره ارزی اشاره کنیم که کم و کیف توقع دولت‌ها و ملت‌ها را از آنها مشخص می‌سازد. به عبارت دیگر‌، باید مشخص نمود که صندوق‌های ذخیره ارزی چه می‌تواننند بکنند و چه نمی‌توانند‌. سعی میکنم فهرست‌وار بدان‌ها اشاره کنم‌.

الف‌: صندوق‌های ذخیره ارزی می‌توانند‌:

۱ - «پس‌انداز» به معنی ایثار از مصرف حال برای بهبود وضع رفاهی آینده خود و یا دیگران است‌. لذا این صندوق‌ها این تصمیم مهم را برای ملت‌ها شفاف‌تر و توجیه‌پذیر‌تر می‌نمایند.۲ - یک صندوق ذخیره ارزی اگر عملکرد شفافی به مردم گزارش دهد با کمک به کاهش حرف و حدیث‌ها در مورد اینکه با ثروت ملی چه می‌شود‌، اعتبار سیاست‌های دولت را بالا می‌برد‌.۳ - به نمایندگان مردم در مجلس اجازه تدوین مقررات برای اداره آن و قدرت نظارت بر حسن انجام آن را می‌دهد‌. نمایندگان مجلس با گزارش‌گیری‌های به موقع خود بر ورودی و خروجی صندوق نظارت مسئولانه دارند.

۴ - این صندوق‌ها با اعمال مدیریت سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک برای نسل‌های آینده به خلق درآمدهای چشمگیر می‌پردازد و در رفاه آنان تاثیر‌‌گذار خواهند بود‌.۵ - صندوق‌های ذخیره ارزی می‌توانند و باید به قدرت رقابت‌پذیری بخش قابل تجارت (‌تجارت به معنی بین‌المللی آن‌) اقتصاد کشور کمک نمایند چگونه‌؟ با اعمال سیاست درست پولی و مالی این صندوق‌ها در راستای در تبدیل ثروت‌های زیر‌زمینی کشور به دارایی‌های پربازده و با ریسک معقول روزمینی‌، نه تنها بخش‌خصوصی و بخش‌های صنعت و کشاورزی (قابل تجارت‌) را توانمند می‌سازند بلکه با جلوگیری از تقویت نرخ واقعی ارز قدرت رقابت‌پذیری بخش‌های صادراتی کشور را بالا می‌برند‌.۶ - این صندوق‌ها می‌توانند و باید با عایق کاری (‌به عنوان حلقه اتصال مالی) بودجه دولت‌ها را از نوسانات قیمت مواج نفت‌، که موجب بی‌ثباتی اقتصاد کلان کشورها می‌شود‌، محفوظ دارند.

ب: صندوق‌های ذخیره ارزی نمی‌توانند‌:

۱ - جانشین یک سیاست مالی خوب شوند‌. اگر دولت‌ها برای تامین هزینه‌های هنگفت خود به منابع دیگری غیر‌صندوق متوسل شوند این وسعت بخشیدن به دامنه منابع استقراض به فلسفه وجودی این صندوق‌ها که پس‌انداز خالص دولت‌ها هستند لطمه می‌زند. چرا که دولت‌ها بازپرداخت همه قرض و قول‌های خود را حواله صندوق می کنند! ۲ - اگر یک دولت نفتی نخواهد یا نتواند بر مخارج بودجه‌ای خود کنترل داشته باشد و یا از تدوین یک سیاست مالی پویا که بتواند بموقع در مقابل جذر و مدهای درآمد نفتی عکس‌العمل مناسب نشان دهد ناتوان باشد از تشکیل صندوق ذخیره ارزی کاری ساخته نیست‌.

با توجه به محدودیت ظرفیت این ستون روزنامه و فرصت کم دست‌اندرکاران بودجه فقط به محورهای یک صندوق ذخیره ارزی موفق در کشورهایی که به طور کارآمد این صندوق‌ها را در تحقق اهداف توسعه‌ای به کار برده‌اند اشاره می‌کنم.

الف :جنبه‌های عملیاتی :

شفاف‌سازی ارتباط و ادغام صندوق در بودجه دولت ، مقررات انعطاف‌پذیر‌، با توجه به تامین مالی بودجه، نگرش به دارایی‌های صندوق به عنوان پس‌انداز خالص دولت ،تصویب تمامی مخارج از مجرای مجلس ، سیاست مالی منسجم پویا که بتواند تلاطم‌های درآمدی دولت را هموار نماید.

ب‌: مدیریت دارایی‌ها‌:

* بانک مرکزی یا گروهی از مدیران خصوصی متعهد و کارآمد سرمایه‌گذاری دارایی‌های صندوق را اداره کنند.

* با درایت تمام دارایی‌های صندوق در نهاد‌های معتبر خارجی سرمایه‌گذاری شود.

* مدیریت ریسک شامل قدرت نقد‌شوندگی دارایی‌های صندوق و ارزها و سررسید دارایی‌ها با دقت اعمال گردد.

* مجلس و نمایندگان مردم بر حسن انجام مقررات سرمایه‌گذاری دارایی آن در حوزه قرض‌دهی و قرض‌گیری به خصوص وقتی از سرمایه‌های صندوق به عنوان وثیقه استفاده می‌شود نظارت دقیق داشته باشد‌.

ج : شفافیت و پاسخگویی‌:

* گزارش‌دهی منظم و دوره‌ای در طول سال از عملیات صندوق‌‌، از جریان دارایی‌ها و تخصیص بهینه دارایی‌های صندوق و بازده آنها به مجلس و نمایندگان مردم تا پس از تایید ایشان به اطلاع عموم برسد‌.

* حسن انجام مسوولیت‌ها و پاسخ گویی دولت به مردم به عنوان یک تکلیف مسلم چرا که آگاهی از کم و کیف صندوق از حقوق مسلم ملت‌ها به‌عنوان صاحب منبع به حساب می‌آید.

* انجام حسابرسی‌های دقیق توسط حسابرسان مستقل از عملکرد سرمایه‌گذاری دارایی‌های صندوق

امید راقم این سطور و دیگر طالبان ثروتمندی بیشتر و رفاه مردم این مرز و بوم آنست که از صندوق ذخیره ارزی به‌عنوان یک حساب انباشت دارایی به‌عنوان اهرمی برای اهداف توسعه درست بهره گیری شود و از تجارب ارزنده سایر کشورها نفتی که در این حوزه موفق بوده‌اند غفلت نشود‌.