دکترمرتضی بینا

در ضمن صحبتی که با یکی از دوستان در روزنامه دنیای‌اقتصاد داشتم، مساله‌ای در رابطه با بالا رفتن قیمت نفت خام و پایین آمدن قیمت جهانی گاز طبیعی مطرح شد که شاید شکافتن این مساله برای علاقه‌مند بازار گاز جالب باشد. در نگاه اول، چون نفت و گاز هر دو سوخت فسیلی هستند، انتظار می‌رود که این دو سوخت جایگزین یکدیگر باشند و قاعدتا باید قیمت‌های جهانی آنها با یکدیگر همخوانی داشته باشند و حداقل دارای همبستگی قوی باشند.

در بسیاری از منابع اطلاعاتی مربوط به انرژی هم خیلی به سادگی صحبت از ارتباط مستقیم بین قیمت نفت خام و قیمت گاز طبیعی می‌شود و علت آن هم جایگزینی این دو سوخت در مجتمع‌های صنعتی عنوان می‌شود. ارتباط مستقیم بین قیمت نفت و قیمت گاز علی‌الاصول در حالت تعادل حرف درستی است، اما شاید ما از حالت تعادل خارج شده باشیم و چند صباحی طول خواهد کشید تا تعادل بین این دو سوخت فسیلی برقرار شود. در چند سال اخیر به‌نظر می‌رسد که قیمت گاز طبیعی و قیمت نفت خام رابطه‌ای با یکدیگر نداشته‌اند؛ چون در حالی که چند بار قیمت نفت خام به بالاترین حد خود رسید، جز در چند هفته که قیمت گاز همزمان با نفت بالا رفت و در بقیه موارد قیمت گاز به‌طور کلی سیر نزولی داشت. بنابراین در زمینه رابطه قیمت گاز و قیمت نفت، باید بیشتر موشکافی کرد.

در اینجا به عنوان مشاور سابق ریسک مالی فعال در شرکت‌های بین‌المللی تجارت گاز و به کمک مراجعه به سایت آژانس انرژی آمریکا، دلایل ناهمخوانی قیمت نفت و گاز را تا حد امکان روشن می‌کنم. البته سایت آژانس انرژی آمریکا هم به‌طور سطحی صحبت از ارتباط مستقیم بین قیمت نفت خام و گاز طبیعی می‌کند که به نظر من نوشته آن قدیمی است و در حال حاضر جای چون و چرا دارد.

ایالات متحده آمریکا بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت و گاز طبیعی در جهان است؛ به‌طوری که مصرف انرژی در آمریکا بیش از مصرف انرژی در بقیه جهان است. بنابراین طبیعی است که نحوه مصرف انرژی در آمریکا روی قیمت‌های جهانی اثر تعیین‌کننده داشته باشد. نزدیک به ۴۰ درصد انرژی آمریکا از نفت و ۲۴ درصد از گاز طبیعی فراهم می‌شود، بقیه انرژی هم از زغال‌سنگ، نیروی هسته‌ای و نیروهای قابل تجدید فراهم می‌شود.

حدود ۳۰ درصد از کل انرژی در آمریکا صرف حمل‌ونقل می‌شود که تقریبا تمامی آن از طریق نفت است و مقدار خیلی کمی از گاز طبیعی برای حمل‌ونقل استفاده می‌شود. حدود ۴۰ درصد از کل انرژی صرف تولید برق می‌شود که فقط ۲ درصد از تولید برق منشا نفتی دارد.

حدود ۱۰ درصد مصرف انرژی (غیر از برق) در خانه‌ها و مراکز تجاری است که سه چهارم آن منشا گاز طبیعی دارد و کمتر از یک پنجم منشا نفتی دارد. پس می‌بینیم که در حدود ۸۰ درصد از حالات، نفت و گاز موارد مصرف جداگانه‌ای دارند و بسیار سخت بتوانند جایگزین یکدیگر باشند. اما ۲۰ درصد بقیه کل انرژی در تولیدات صنعتی مصرف می‌شود که نفت و گاز کم و بیش به‌طور مساوی مورد استفاده قرار می‌گیرند که شاید در خوشبینانه ترین شرایط بتوان متصور شد که جایگزین یکدیگر هم می‌شوند.

حال باید دید که آیا پتانسیل جایگزینی فقط در ۲۰ درصد از کل مصرف انرژی، باعث ایجاد همبستگی در قیمت نفت و گاز می‌شود یا نه. برای جواب این سوال چهار نکته را باید در نظر گرفت: یکی اینکه مصرف گاز در آمریکا بسیار فصلی است و قیمت آن هم به‌طور فصلی بالا و پایین می‌رود، در حالی که قیمت نفت فصلی نیست، دوم اینکه واردات گاز آمریکا در مقایسه با واردات نفت بسیار محدود است، در ضمنی که توان و پتانسیل صادر کردن گاز اضافی را به راحتی دارد و بنابراین قیمت گاز بر خلاف نفت متاثر از تحولات جهانی نیست، سوم آنکه تغییر مصرف صنایع از گاز به نفت یا بالعکس به راحتی صورت نمی‌گیرد و هزینه بر است، بنابراین باید اختلاف قیمت بر حسب واحد انرژی زیاد باشد و صنایع ایمان داشته باشند که اختلاف قیمت به مدت طولانی پا بر جا خواهد بود، اما چهارمین و مهم‌ترین نکته، شناسایی و قابلیت تولید منابع غیرمتعارف گاز است که با پیشرفت تکنولوژی در سال‌های اخیر به واقعیت پیوسته که فی‌الواقع علت اصلی سیر نزولی قیمت گاز است.

این دلیل چهارم که باید به‌طور جدی روی آن بحث کرد، مساله قابلیت دسترسی به گاز مسدود بین لایه‌های شنی فشرده آهکی در آمریکا و کانادا است. به این گاز اصطلاحا Shale gas گفته می‌شود. این نوع گاز در جوار منابع نفت نیست و استخراج آن با زدن چاه‌های افقی صورت می‌گیرد. استخراج این گاز با تزریق آب با فشار بسیار بالا، همراه با شن و مواد شیمیایی در چاه‌های افقی صورت می‌گیرد که باعث شکسته شدن سنگ‌های آهکی و رها شدن گاز طبیعی می‌شود. تخمین حجم این گاز در آمریکا و کانادا روز به روز بالا می‌رود، به‌طوری که افزایش تخمین حجم گاز قابل دسترسی از تخمین مصرف گاز پیشی گرفته و باعث سقوط قیمت گاز طبیعی می‌شود.

به نظر من در آینده نه‌چندان دور با ایجاد زیرساخت‌های مصرف گاز و برق در حمل‌ونقل آمریکا شاهد جایگزینی گاز طبیعی به‌جای مقدار زیادی از بنزین که منشا نفت دارد خواهیم بود و احتمالا در آینده قیمت نفت خام و گاز طبیعی به سوی تعادل مجدد حرکت خواهند کرد و بنابراین سیر نزولی قیمت نفت خام با توجه به ارزانی و فراوانی گاز طبیعی در آمریکا دور از ذهن نیست، البته نحوه استخراج

shale gas با مشکلات محیط زیستی همراه است و در صورتی که پیشرفت‌های تکنولوژیک نتوانند بر مشکلات محیط زیستی غلبه کنند و قانون ممنوعیت استخراج shale gas در آمریکا وضع شود، شاهد بالا رفتن قیمت گاز به جای پایین آمدن قیمت نفت خواهیم بود.