محمود صدری

سال ۱۳۸۸ با امید آغاز شد و با امید پایان یافت؛ اما حد فاصل این دو امیدواری، روزگاری سخت و تلخ بر ملت ودولت گذشت. ماهیت امیدهای آغازین و واپسین و تلخکامی میانه چه بود و سال پیش‌رو چگونه خواهد بود؟

سالی که تنها سه روز از آن باقی مانده است، بنا به سنتی چند ساله، توسط رهبری نظام، سال اصلاح الگوی مصرف نامیده شد. این نامگذاری، برای فعالان اقتصادی و علمای علم اقتصاد، معنایی خاص داشت که اگر دولت خواسته بود یا توانسته بود آن را سرلوحه کار خود قرار دهد آثار و برکات فراوانی به بار می‌آورد. وجهی از الگوی مصرف که توجه بسیاری به آن شد، صرفه‌جویی‌های اختیاری یا اجباری بود که در تبلیغات و توصیه‌ها بازتاب فراوانی یافت، درباره نتایج این فرهنگ‌سازی هنوز آمار جامعی منتشر نشده است؛ اما براساس پاره‌ای قراین و امارات، در این زمینه کامیابی‌هایی حاصل شده است. اما وجه اصلی و مهم‌تر اصلاح الگوی مصرف، به صرفه‌جویی در هزینه‌های کلان دولت مربوط می‌شود که نشانه‌های زیادی دال بر تحقق آن دیده نمی‌شود.

سال ۱۳۸۸، سال رکود بود و اگر هزینه دولت در جاهایی کاهش یافته باشد، بیشتر محصول رکود بوده است تا اصلاح الگوی مصرف. بررسی لایحه هدفمندسازی یارانه‌ها و بودجه سال ۱۳۸۹ در دولت و مجلس، وقایع اقتصادی دیگری بودند که آثار آنها را باید در سال آینده دید. اما دست کم یک بخش این برنامه‌ اقتصادی؛ یعنی جرح و تعدیل یارانه‌ها که منطقی‌ترین ترجمان اصلاح الگوی مصرف است، هنوز محل بحث و تردید است. دولت امیدوار بود با اخذ مجوز از مجلس، از محل حذف یا کاهش یارانه‌ها، چهل‌هزار میلیارد تومان به کف آورد و آن را در قالب یارانه‌ نقدی بین گروه‌های درآمدی و به تناسب درآمد خانوارها توزیع کند؛ مجلس با این استدلال که چنین رقمی، تورم سرسام‌آور به دنبال خواهد آورد، رقم پیشنهادی دولت را نصف کرد و اقتصاددانان مستقل،‌ فارغ از هر دو رقم، موفقیت این طرح را در گرو الزامات دیگری دانستند.

به اعتقاد اقتصاددانان طرفدار اقتصاد رقابتی، حذف یارانه‌ها وقتی مفید، اقتصادی، عقلایی و موثر است که مقدمات و لوازم آن؛ یعنی آزادسازی اقتصادی، واقعی کردن قیمت‌ها (از جمله قیمت ارز) و حذف مقررات دست و پاگیر در زمینه سرمایه‌گذاری، فراهم شده باشد. به اعتقاد این دسته از منتقدان، کاهش اندک یارانه‌ها و بازگرداندن عایدات آن به دست مصرف‌کنندگان، ممکن است برای مدتی، برخی قشرهای کم‌درآمد را خرسند سازد، اما تاثیر درازمدت آن؛ یعنی اصلاح نظام اقتصادی محل تردید است.

ایرانیان در سال ۱۳۸۸، علاوه‌بر دست و پنجه نرم کردن با رکود اقتصادی و آثار آن؛ یعنی فرسایش دارایی‌ها، نکول بدهکاران بانک‌ها از بازپرداخت دیون، بیکاری و کاهش آهنگ سرمایه‌گذاری با فشارهای بیرونی بر اقتصاد هم مواجه شدند. فشارها که در قالب تحریم‌های آمریکا و متحدانش به ایران وارد شده است، عمدتا نظام بانکی و تکنولوژی را هدف گرفته است. دولت ایران در دو دهه اخیر کوشیده است خود را با تحریم‌ها تطبیق دهد و آثار آن را رقیق کند؛ اما به هر حال از عوارض آن مصون نمانده است.

در حوزه سیاست، تحولات با شتابی بیشتر شکل گرفت و البته با همان شتاب هم فروکش کرد. وجه عاطفی تحولات پس از انتخابات، کشته و زخمی شدن شماری از مردم و وجه سیاسی آن، تخریب روابط فعالان و بازیگران سیاسی بود. آنچه در ماه‌های پس از انتخابات رخ داد برای کشور و نظام سیاسی آن پرهزینه؛ اما جبران‌پذیر بود. تحولات هفته‌های اخیر در سپهر سیاسی ایران، از تقویت خط تدبیر و تمشیت خبر می‌دهد و این امیدواری را در بسیاری پرورانده است که همزمان با غبارروبی خانه‌های ایرانیان، سیاستمداران نیز غبارروبی دل‌ها و دور شدن از تخاصم و رادیکالیسم و روی آوردن به رقابت و اصلاح امور را پیشه کرده‌اند.

آنچه در حوزه اقتصاد در ایران سال ۱۳۸۸ رخ داد، به لحاظ کیفی تفاوتی با سال‌های قبل نداشت و تنها می‌توان گفت کمیت رکود و آثار آن افزایش یافت؛ اما آنچه در حوزه سیاست رخ داد، پدیده‌ای جدید، تکان‌دهنده و دل‌آزار بود. تقارن رکود اقتصادی، پریشانی‌های سیاسی و فشار بین‌المللی در سال ۱۳۸۸ تجربه‌ای است که لاجرم، رفتار دولت و ملت ایران را در سال ۱۳۸۹ شکل خواهد داد. منطقی‌ترین و محتمل‌ترین وضعی که برای سال جدید متصور است، این است که دولت برای غلبه بر این دشواری سه‌وجهی، بر کارآمدی خود بیفزاید.

زیرا کارآمدی، تنها وجهی از دولت است که در پس هر حادثه سیاسی، بودن آن می‌تواند ابزار نجات و نبودن آن اسباب هلاک باشد. تجربه سه دهه‌ای جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که قابلیت‌ها و ظرفیت‌های آن برای عبور از بحران‌ها فراوان است؛ مشروط بر آنکه دست و زبان سیاستمداران، با تدبیر و تمشیت امور، بیشتر آشنا باشد تا خرده‌گیری بر منتقدانی که کاستی‌ها را گوشزد می‌کنند. امید که ایرانیان، سال نو را با قبول و تکریم یکدیگر آغاز کنند و سال پیش رو از سال پشت سر فرخنده‌تر باشد. ان‌شاء‌ا...