پویا جبل‌عاملی

یکی از پرسش های مردم از کارشناسان این است که چرا وقتی اقتصاد ایران درآمد پایین نفتی دارد، ما تورم داریم و وقتی قیمت نفت بالا می‌رود باز این تورم وجود دارد؟ مشکل کار کجاست؟ چرا به هیچ شکلی نمی‌شود از شر این پدیده منحوس نجات یافت؟ این چه معضلی است که دولت می‌تواند موشک به فضا بفرستد، اما نمی‌تواند تورم را تنها برای یک سال تک رقمی کند؟

می‌توان اثبات کرد که اگر به متن صریح قانون حساب ذخیره ارزی عمل می‌شد و نیمی از ذخایر برای شوک‌های منفی قیمت نفت در حساب باقی می‌ماند و نیمی دیگر برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و به شکل دلاری تخصیص می‌یافت، ایران امروز با وجود قیمت های بالای نفتی شاهد تورمی تک رقمی بود؛ اما چه اتفاقی افتاد؟

وقتی قیمت نفت پایین است، درآمدهای دولت پایین و کسری بودجه بالایی حاصل می‌شود. با وجود بی‌انضباطی مالی دولت، کسری آن‌چنان است که چاره‌ای جز قرض گرفتن از بانک مرکزی نیست. بانک مرکزی تابع دولت، چاره‌ای ندارد جز فرمانبرداری و نتیجه این گوش به فرمان بودن، افزایش بدهی دولت به بانک مرکزی و در نتیجه افزایش پایه پولی است و این هم بر عرضه پول می‌افزاید و تورمی ایجاد می‌کند که بر دوش مردم سنگینی می‌کند.

اما هنگامی که قیمت نفت بالا باشد، چه؟ اگر به قانون بی‌توجهی شود و مازاد دلار نفتی به جای اینکه به حساب ذخیره ارزی رود، تا وقتی قیمت نفت افتاد، بتواند کسری بودجه دولت را پاسخ گوید و تورمی که شرحش رفت اتفاق نیفتد، باز توسط دولت مصرف ‌شود، توشه‌ای حاصل نمی‌شود به جز تورم. اما چگونه؟ دولت دلار سرشاری به‌دست می‌آورد؛ اما از بد روزگار بازار ارز ایران به دلایل مختلف و ازجمله نبود رونق در بخش واقعی اقتصاد چنان است که تاب چنین عرضه دلاری را ندارد و با وجود سیاست نرخ ارز ثابت، این بانک مرکزی است که باید دلار را تبدیل به ریال کند. بدین شکل اگر دلارها در بانک می‌ماند با کاهش بدهی دولت و افزایش ذخایر خارجی بانک مرکزی، عملا پایه پولی تغییر نمی‌کرد و عرضه پول ثابت می‌ماند؛ اما با گرفتن معادل ریالی، بدهی دولت و در نتیجه پایه پولی، عرضه پول و تورم افزایش می‌یابد و این همان اتفاقی است که در سال های اخیر افتاده است.

اما راه‌حل چیست؟ به قول مولانا «در اگر نتوان نشست» اما اگر دولت بودجه‌ای انقباضی ببندد که این اگر خود به رویا می‌ماند، و نیاز نداشته باشد که ریال زیادی مطالبه کند و در عین حال اگر رفتار کنونی را که مبتنی بر هزینه کردن هر چه بیشتر درآمد نفتی و مصرف مازاد مصوب بودجه است تغییر دهد و به منطق حساب ذخیره ارزی برگردد آنگاه نه تنها وقتی قیمت نفت بالا است تورم تک رقمی خواهد بود که وقتی قیمت نفت هم پایین باشد از ذخایر حساب ارزی، کسری بودجه مرتفع و نیازی به استقراض از بانک مرکزی نیست و تورم در آن دوره هم ناچیز خواهد بود.

از سوی دیگر، اگر مازاد ارزی به شکل دلار و برای انباشت سرمایه که می‌تواند محرک بخش عرضه اقتصاد باشد هزینه شود، که این نیز در قانون حساب ذخیره ارزی پیش‌بینی شده بود، آنگاه دلارهای نفتی نه‌تنها تورم‌زا نبوده که رشد اقتصادی بیشتری را نیز به همراه خواهد داشت.

این همه اما با «اگر» آغاز شد و باید دید بالاخره آن‌ هایی که مسوولیت سیاستگذاری دارند این جملات شرطی را محقق خواهند کرد یا خیر.